نظریه بدیع قرآن در مورد پیدایش اجتماع/ کاربرد صحیفه سجادیه در دعادرمانی روان‌شناختی

به گزارش خبرگزاری برنا از قم، حجت‌الاسلام والمسلمین دکترمحمدعلی رضایی اصفهانی، در ادامه سلسله جلسات تفسیر اجتماعی قرآن کریم در دارالقرآن علامه طباطبایی(ره)با اشاره به دو یادگار بزرگ امام سجاد(ع) یعنی صحیفه سجادیه و رساله حقوق گفت: ممکن است از لحاظ سندی صحبت‌هایی راجع به این دو اثر شده باشد ولی محتوای بزرگ آن جبران کمبودها را می‌کند و اگر بخواهیم شیعه را به دنیا معرفی کنیم همین دو اثر به همراه نهج‌البلاغه بهترین آثار هستند و اگر آثار دیگری هم نبود همین موارد برای بیان عظمت شیعه و معرفی آن به دنیا کفایت می‌کرد.

وی با بیان اینکه باید قدر این آثار را بدانیم افزود: ما در برخی کشورها وقتی صحیفه را به برخی افراد هدیه می‌کردیم از آن ابراز تعجب و اظهار تحسین می‌کردند و امروزه نیز برخی استادان صحیفه را کاربردی کرده‌اند و مباحث روان‌شناختی آن را به صورت دعادرمانی درآورده و روی بیماران سرطانی پیاده کرده و نتایج خوبی در بیمارستان سیدالشهدای اصفهان گرفته‌اند همچنین رساله حقوقی ایشان نیز وقتی بیان شده که بحثی از حقوق بشر و ... نبوده و مباحث عنوان شده نیز اعم از حقوق‌های اعتباری مانند حق مردم و شهروندی و حق دولت و مالک و مستاجر و ... است زیرا ایشان حق دست و پا و چشم یعنی حقوق تکوینی را نیز مطرح کرده و در واقع این رساله، نظریه‌پردازی‌های جدیدی در زمینه حقوق است.

دکتررضایی اصفهانی در ادامه به بحث تفسیر اجتماعی قرآن پرداخت و با اشاره به موضوع پیدایش اجتماع به عنوان یکی از موضوعات مهم قرآنی که متاسفانه کمتر در پژوهش‌های جامعه‌شناسی از نگاه قرآن به آن توجه شده است تصریح کرد: در زمینه پیدایش اجتماع در جامعه‌شناسی سه نظریه وجود دارد؛ برخی گفته‌اند که پیدایش اجتماع کاملا غریزی است زیرا انسان‌ها برای رفع نیازهای غریزی خود مجبور بودند که با هم مرتبط شوند و همین عامل موجب پیدایش اجتماع و توسعه آن شده است؛ یعنی انسان ها بعد از خلقت احساس کردند برای رفع نیازهای مادی خود به خصوص غرائز جنسی و تامین مایحتاج زندگی نیازمند به دیگران هستند و باید در کنار یکدیگر زندگی کنند؛ برخی دیگر گفته‌اند عقل جمعی عامل این مسئله است که دورکیم آن را مطرح کرده و گفته انسان‌ها مصلحت اندیشی کرده‌اند که وقتی در کنار هم زندگی کنند می‌توانند اقتصاد و امنیت بیشتری داشته باشند و این مسئله نشانه خیرمحض بودن انسان است.

وی افزود: برخی دیگر جبر زندگی را عامل پیدایش اجتماع برشمرده‌اند یعنی انسان‌ها وقتی در کنار هم قرار گرفتند باید مقرراتی برای تامین امنیت و رفع مشکلات اقتصادی و اجتماعی خود ایجاد کنند و حتی حکومت تشکیل بدهند در واقع دفع مضرات باعث اجبار مردم به زندگی در کنار یکدیگر است که این نظریه را به هابز نسبت داده‌اند که به بد ذاتی انسان باز می‌گردد ولی اگر در این نظریه دقت کنیم فارغ از دیدگاه قرآن کریم چه مقدار واقعا عواملی مانند ترس، یا مسایل دیگر می تواند موجب ایجاد اجتماع شده باشد البته این به معنای نفی اثرگذاری این عوامل نیست بلکه علت تامه در پیدایش اجتماع نیست.

این محقق و قرآن‌پژوه با بیان اینکه مبنای برخی این نظریات شر و خیر محض است و قرآن هر دو را رد کرده است بیان کرد: نتیجه طبیعی این سه نظریه چیزی است که نشان می‌دهد خدا در پیدایش اجتماع نقشی ندارد که تحلیلی سکولار از این موضوع است زیرا هیچ اشاره ای به اینکه عالم و پیدایش انسان در گرو حکمت و اراده الهی بوده ندارند. نظریه دیگری نیز می‌گوید پیدایش بشر به خاطر نیاز جنسی آن هم از نوع حرام بوده است که قرآن این را هم قبول ندارد و نظریه پنجم، نیز تکامل و داروینیسم است که جبر تاریخ و تنازع بقا را به عنوان عامل پیدایش اجتماع بیان کرده است؛ در مجموع برخی با بررسی این نظریات مبدا بسیاری از این نظریات را نظریه تکامل برشمرده اند.

رئیس مرکز تحقیقات قرآن کریم المهدی(عج) با بیان اینکه خود این نظریات نه حتی با تحلیل قرآنی بلکه صرفا با سنجش با واقعیات موجود هم قابل نقد است به طرح این سؤال پرداخت که آیا این موارد علت تامه در پیدایش اجتماع است یا نه؟ گفت: نیاز به همسر و عاطفه خویشاوندی و دفع دشمن و ... هر کدام مقتضی و مقدمه پیدایش اجتماع است ولی هیچکدام عامل پیدایش نیستند.

وی با اشاره به دیدگاه قرآن کریم در این زمینه و بیان حرف‌های نو و جدید که مصداق روایت امام رضا(ع) است که هر زمانی به قرآن مراجعه کنیم حرف جدیدی دارد البته ما واقعا در استخراج این نکات و عرضه آن به دنیا کوتاهی کرده‌ایم عنوان کرد: آیه شریفه «فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَتَقْوَاهَا (۸ شمس)» رد خیر و شر محض بودن انسان است؛ قرآن فرموده دو عنصر طین و روح الهی برای خلقت انسان به کار رفته است و هم میل به خیر و هم میل به شر در او وجود دارد که دیدگاه دورکیم و دیگران را رد می‌کند.

رضایی اصفهانی با اشاره به آیه شریفه«یَا أَیُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّکُمُ الَّذِی خَلَقَکُمْ مِنْ نَفْسٍ وَاحِدَةٍ وَخَلَقَ مِنْهَا زَوْجَهَا وَبَثَّ مِنْهُمَا رِجَالًا کَثِیرًا وَنِسَاءً وَاتَّقُوا اللَّهَ الَّذِی تَسَاءَلُونَ بِهِ وَالْأَرْحَامَ إِنَّ اللَّهَ کَانَ عَلَیْکُمْ رَقِیبًا» تصریح کرد: خداوند در این آیه از واژه«جعل» بهره برده است یعنی خلق شما بر عهده ما بوده است و خود ما هم میان شما مودت و رحمت قرار داده ایم و همین عامل استمرار خانواده نیز هست؛ در حقیقت قرآن فرموده اولین اجتماع دو نفر بوده اند که مفسران آن را آدم و حوا می‌دانند و هسته اول اجتماع، خانواده بیان شده است؛ فرمود میل به زندگی اجتماعی و خانوادگی امری فطری است یعنی برخلاف نظریات دیگر این میل در درون و باطن انسان نهاده و از نشانه‌های الهی بیان شده و تاکید فرموده است که ما در میان شما انس و مودت قرار دادیم تا در آیات ما تفکر کنید. بنابراین سرچشمه اجتماع، الهی و هدف آن رسیدن به آرامش است که امروزه مهمترین هدفی که برخی اندیشمندان روان شناسی برای تشکیل خانواده به آن اذعان کرده‌اند همین آرامش است.

رئیس دانشگاه عالی قرآن و حدیث با بیان اینکه غریزه و عقل و مصلحت هم مقدمه و زمینه برای تشکیل اجتماع است ولی عامل اصلی نیست اظهار کرد: قرآن کریم عامل استمرار زندگی خانوادگی را هم مودت و رحمت میان اعضای خانواده بر می‌شمرد و اگر این عامل نباشد همین مسایلی که در زمینه طلاق و ... شاهد هستیم رخ می دهد.

رئیس مرکز تحقیقات قرآن کریم المهدی(عج) ادامه داد: نخستین اجتماع به تصریح قرآن، خانواده حضرت آدم و حوا بوده است؛ آنجا که فرمود«وَقُلْنَا یَا آدَمُ اسْکُنْ أَنْتَ وَزَوْجُکَ الْجَنَّةَ وَکُلَا مِنْهَا رَغَدًا حَیْثُ شِئْتُمَا وَلَا تَقْرَبَا هَذِهِ الشَّجَرَةَ فَتَکُونَا مِنَ الظَّالِمِینَ (۳۵ بقره) مفسرین در مورد جنت در اینجا آن را بهشت برین نمی‌دانند و آن را باغی از باغ‌های دنیا می‌دانند؛ وقتی فرمود ای آدم با همسرت ساکن شو چند نکته دارد؛ اول اینکه نخستین هسته اجتماعی آدم و حوا بوده‌اند و این تشکیل خانواده قبل از هبوط آدم به صورت دینی، شرعی و الهی ایجاد شده یعنی بعد از حضور انسان در زمین نبوده بلکه قبل از هبوط نیز پیدایش اجتماع را شاهد هستیم که حرف نو و جدیدی است که قرآن مطرح کرده است و نظریه ای که می‌گوید انسان‌ها از نطفه حرام به دنیا آمده اند را به شدت رد کرده است البته در رابطه با فرزندان آدم و ازدواج آنان بحث‌هایی شده است که برخی مفسران گفته‌اند طبق شریعت عمل کرده و ازدواج با خواهر در آن دوره حلال بوده و برخی نیز بحث فرشتگان را مطرح کرده‌اند.

حجت الاسلام رضایی اصفهانی بیان کرد: آدم و حوا نه براساس غریزه تنها، نه دفع ضرر و نه مصلحت اندیشی بلکه براساس فطرت و میل الهی به سمت ازدواج رفته‌اند و این ازدواج نیز قبل از هبوط صورت گرفته است.  

این محقق تاکید کرد: در مورد اینکه انسان‌نماهایی قبل از انسان با عنوان نسناس بوده‌اند اختلاف نظر است و البته برخی روایات نیز اشاره بر آن دارد که باید در بحث پذیرش یا عدم پذیرش نظریه تکامل از سوی قرآن بحث شود؛ البته آن هم بحث خلقت است که نباید با این موضوع ایجاد اجتماع نخستین خلط شود زیرا قرآن هم اصرار دارد که آغاز زندگی بشر با زندگی آدم و حوا بوده است.

یادآور می شود، در جلسات گذشته این مباحث، حجت‌الاسلام رضایی اصفهانی به تبیین واژگان مرتبط با جامعه و اجتماع مانند قوم، فئه، امت و ... پرداخت و ضمن تبیین مفهوم هر کدام از آن ها تاکید کرد که قرآن کریم دیدگاه‌های نو و جدیدی در تمامی عرصه های جامعه شناسی بیان کرده و از جمله ویژگی شهر اسلامی با دارابودن چند عنصر اساسی یعنی رهبر و پیشوای الهی، معنویت و دین، اقتصاد پویا و امنیت و ... با استناد به آیات قرآن کریم است.