پل باستانی «گسگر» احیا می شود

حالا با ایجاد این سایت موزه، ۱۲۰هکتار از شهرباستانی گسگر توسط باستان شناسان واکاوی می شود و در گام نخست،  پل خشتی بزرگترین شهر دوره اسلامی شمال کشور احیا می شود.

به گزازش خبرگزاری برنا گیلان ؛  با  دکتر ولی جهانی، رییس مرکز باستان شناسی وسرپرست مطالعات پژوهشی شهر تاریخی گسکر گفتگویی داشته که می خوانیم؛

    در مورد موقعیت و ویژگی های شهر باستانی گسگر بیشتر توضیح دهید، اول بار چه زمانی متوجه وجود این شهر باستانی در جنگلهای غرب گیلان شدید؟

در منابع مکتوب قرون اولیه اسلامی، شهرها و آبادی­های گیلان دارای حکومت مستقل با امیران محلی توصیف شده­ که گاه ایالتی با قلمروی گسترده­ بود و گاه هم از رونق می افتاد و با کوچک شدن منطقه جغرافیایی، متروک  می شد.

 نام شهر تاریخی گسکر به عنوان شهر مهم گیلان بیه پس از قرن چهارم هجری قمری به تدریج با نام­های متفاوتی چون دولاب، گسکر، گسکرات و گیل گسکر در کتب جغرافیایی دیده می شود. گسگر تا دوران قاجار نیز از رونق نسبی برخوردار بود.

موضوع شهر گسگر نخستین بار در سال ۱۳۸۲ از سوی نماینده اوقاف در میراث فرهنگی گیلان مطرح شد. بررسی­های اولیه نشان داد، حدود نیمی از جنگل هفت­دغنان را آثار ویرانه­های باروی شهر، حمام­ها، پل­ها و معابر و مساکن به صورت تل­هایی پوشانده است.

حفاری های نخستین ما بخشی هایی از این بنا را بیرون آورد و متوجه وجود سفال­های ساده و لعابدار از دوره صفویه و قبل از آن در مقیاس وسیع گسترده شدیم.

    حد جغرافیایی این شهر چقدر بوده است؟

آن زمان میراث فرهنگی این محوطه را ۶۰ هکتار تخمین زد بررسی­های باستان­شناختی نشان می دهد گسگر، در محدوده روستاهای حاشیه محور رودخانه اسکندر رود است که این محوطه تاریخی به گواه آثار و شواهد  و بر اساس تقسیمات جدید سیاسی- اداری در حوزه سه شهرستان صومعه­سرا، ماسال و رضوانشهر قرار گرفته است. به عبارتی؛ قسمتی از شرق شهر در دهستان ضیابر از توابع بخش مرکزی صومعه­سرا، قسمت­های جنوبی و غربی آن در دهستان شیخ­نشین از توابع شاندرمن شهرستان ماسال و قسمت شمال آن در دهستان خوشابر از توابع بخش مرکزی شهرستان رضوانشهر گسترده است. در این وسعت جغرافیایی، ۲۰ اثر فرهنگی – تاریخی در مسیر رودخانه اسکندرورد  شناسایی شده است.

    یعنی پیش از این تاریخ چنین شناسایی صورت نگرفته بود!

آن زمان اداره کل اوقاف گیلان تصمیم داشت مقبره خوری سو، همسر سید شرفشاه دولابی، شاعر گیلک سرا و عارف قرن هشتم را نوسازی نماید. بعد از حفاری هایی که در محدوده مذکور رخ داد و با توجه به گمانه زنی های میراث فرهنگی، احتمال دادیم شهر دولاب که در منابع آمده در همین محدوده است، بنابراین توانستیم از پژوهشکده باستان شناسی سازمان مرکزی مجوزهای کاوش دریافت نماییم. و خوشبختانه مقبره خوری سو هم تخریب نشد و با انجام برخی حفاری های اولیه در هفت دغنان و کشف برخی آثار باستانی در گسگر از جمله حمام و پل، میراث فرهنگی گیلان توانست محوطه تاریخی هفت دغنان را به شماره ۹۹۴۲ و در تاریخ ۱۱شهریور ۱۳۸۲  در فهرست آثار ملی کشور به ثبت برساند.

    در مورد موقعیت جغرافیایی گسگر بیشتر توضیح دهید

به نظر می­رسد شهر مهم گسکر در طول تاریخ دو نقطه اوج داشته که پس از آن یک­باره رو به افول نهاده و خاطره آن از یادها رفته است؛ نخست در قرن چهارم هجری که به یک­باره در مهم­ترین آثار مربوط به جغرافیا مطرح می­شود و بار دیگر در دوره صفویه و بویژه شاه عباس اول. جالب است بدانید، مسیر جاده معروف شاه عباسی از گسگر عبور کرده است.

 در دوره های یاد شده، گسگر به دلیل تولید پارچه­های ابریشمی رونق اقتصادی خوبی داشت و بازارهای آن زبانزد بود. طبیعتا رونق اقتصادی به گسترش وسعت شهر و افزایش جمعیت کمک می کند. به این ترتیب محله ها، میدان­ها، مساجد و خانه­های خوب  ساخته شد.

 کاوش­های باستان­شناختی ما در دو حمام گسگر، سیستم پیشرفته آبرسانی را در کف و دیوارها نشان می دهد. اسناد تاریخی وجود سیستم فاضلاب شهری پیشرفته در شهر گسکر را تأیید می کند.  کشف بقایای جاده تاریخی شیخ­نشین در مسیر منتهی به این محوطه،رونق اقتصادی منطقه را نشان می دهد.

اما پس از دوره صفویه بنا به دلایلی نامعلوم از اهمیت این شهر کاسته  و رفته رفته متروک شد. با ایجاد این سایت موزه چه پژوهش های باستان شناسی در اولویت است؟

وضعیت حفاظت و مرمت گسگر همواره برای باستان شناسان نگران کننده بود. تلاش­های اخیر در جهت ایجاد سایت موزه و خواناسازی هرچه بیشتر سازه­های معماری به ویژه در دو بخش حمام­های A و B، با وجود سعی پژوهشگران و قول مساعد مسئولین و نمایندگان وقت شهرستان صومعه­سرا، فراهم نشده بود. عملا بعد از سال ۸۲ مشکلات مالی و کمبود بودجه باعث تعطیلی مطالعات میدانی باستان­شناسانه در گسگر شد

شهر تاریخی گسگر در حقیقت بزرگترین شهر دوره اسلامی عصر صفوی شمال کشور است. یعنی حتی بزرگتر از شهر باستانی در عباس آباد مازندران. گسگر در زمان حکومت خاندان آل اسحاق، مرکز حکومت امیران محلی بیه پس گیلان بود. و به دلیل همین مرکزیت از رونق تجاری و صنعتی خوبی برخوردار بود. و نیاز بود زودتر از این سایت موزه گسگر ایجاد می شد.

    دلیل از بین رفتن این شهر چه بود؟ آیا حادثه ای موجب مدفون شدن آن در جنگلهای غرب گیلان شد؟

علت خالی از سکنه شدن یکمرتبه ای گسگر هنوز برای ما روشن نیست. امیدواریم ایجاد این سایت موزه و ادامه حفاری های ناتمام ما در گسگر به این ابهام تاریخی پاسخ دهد. ولی آنچه مسلم است پس از انتخاب رشت به عنوان مرکز گیلان در زمان صفویه، به تدریج از موقعیت تجاری و اقتصادی گسگر کاسته شد. تا زمان قاجار هم گسگر از رونق تجاری خوبی برخوردار بود. اما شاید بیماری های واگیر طاعون و وبا در اواخر قاجار که در منابع آمده موجب شده یکمرتبه این شهر خالی از سکنه شود. رطوبت بالای گیلان و سرعت رشد گیاهان نیز به گم شدن این شهر کمک کرد.

    کاوش های باستان شناسی که قبلا در گسگر صورت گرفته، چه یافته هایی را نشان می دهد؟

تاکنون چندین فصل بررسی ، گمانه زنی وکاوش های  باستان شناسی در گسگر صورت گرفته و حریم این شهر کاملا  مشخص شده است، و حدود دویست نفر از دانشجویان رشته باستان شناسی دانشگاه آزاد چالوس دوره های عملی باستان شناسی خودرا در طی مدت چند سال متوالی در شهر تاریخی گسکر گذارنده اند و با وجود فعالیت های پژوهشی صورت گرفته هنوز جایگاه اصلی محلات، ربض شهر، شارستان و ارتباط آن با دیگر محلات اطراف و همچنین حاکم نشین های اطراف مانند پونل، فومن و دولاب امروزیبرای ما روشن نیست.

ما توانستیم محدوده کهنه بازار گسگر،بخش مسکونی وبخش صنعتی این شهر تاریخی رو روشن نماییم و توانستیم تعداد زیادی کارگاه های صنعتی و آهنگری را که از محدوده اصلی شهر فاصله داشتند، شناسایی کنیم.

کشف دو حمام در نزدیکی بازار و ۳پل خشتی که عبور و مرور را بر ۳ رودخانه جاری در منطقه را ممکن می کرد، و همچنین راه سنگ فرش شده در محدوده اصلی شهر  روشن می کند این شهر جمعیت بالایی داشته است.

 کاوش های ما درداخل یکی از حمام های گسگر  و سیستم پیشرفته آبرسانی و کاشی هایی با نقوش انسانی در این حمام ها نشان می دهد این حمام ها احتمالا در دوره تیموری وصوفی ساخته شده باشند

در کاوش های قبلی ۱۲۰ هکتار به عنوان محدوده شهر گسگر در دل جنگلهای هفت دغنان بررسی شده، اما تنها کاوش های کمی در قدیمی ترین شهر دوره اسلامی توانستیم انجام دهیم. بجز صنایعی مثل آهنگری، گسگر به لحاظ اقتصادی چه رونقی داشته است؟

گسگر، مهمترین مرکز تولید ابریشم و پارچه های ابریشمی در منطقه بود. تجارت پرسود ابریشم قطعا در رونق تجاری گسگر تاثیر داشته است.

    با ایجاد این سایت موزه، چقدر می توان جلوی تاراج میراث ملی گسگر را گرفت؟

متاسفانه پس از اولین کاوشهای ما در دهه ۸۰، عملا بودجه ای برای ایجاد یک سایت موزه دایمی در گسگر و ادامه کاوش های باستان شناسی تخصیص نیافت. اکنون با عنایت رییس محترم  سازمان برنامه و بودجه استان گیلان و با پشتیبانی مدیر کل محترم میراث فرهنگی،صنایع دستی و گردشگری استان گیلان امیدواریم هرچه سریعتر بتوانیم بقایای بیشتری از شهر باستانی گسگر را از دل جنگلهای هفت دغنان بیرون بیاوریم و شاهد رونق بخش گردشگری در این سایت ارزشمند باشیم بهرحال کلیه راه های دسترسی به این شهر تاریخی شناسایی شده و پس از مذاکراتی که با فرماندار و نماینده صومعه سرا و دیگر مسئولین داشتیم، اعتبار لازم برای مرمت پل تاریخی گسگر تخصیص می یابد  با مرمت این پل، بازدید از این شهرتاریخی بسیار آسان می شود و با وجود آثار تاریخی که در دل این جنگل هفت دغنان وجود دارد یکی از بهترین مکانه وشگفت انگیز ترین مکانها تبدیل خواهد شد هرکسی که در شهر تاریخی قدم بزند تاریخ وطبیعت را با هم می بیند و این برای هر بیننده لذت بخش است.

امیدواریم ایجاد این سایت موزه به خواناسازی هرچه بیشتر سازه های معماری موجود در گسگر ورونق گردشگری منطقه کمک نماید.

گیلان مصور_مهری شیر محمدی