بسته عربستان به عراق برای فشار بر ایران / پیام سفر آقای نخست‌وزیر چه بود؟

به گزارش گروه روی خط رسانه های خبرگزاری برنا؛ تهران و بغداد می‌خواهند الگوی روابط منطقه‌ای شوند. این را می‌توان از اظهارات و اقدامات مقامات سیاسی و نظامی دو کشور ایران و عراق دریافت. یک نشانه آن، سفر بلافاصله عادل عبدالمهدی، نخست‌وزیر عراق به تهران، آن هم کمتر از یک ماه پس از سفر حسن روحانی به عراق است. روحانی بیستم اسفندماه سال گذشته برای نخستین بار به عراق سفر کرد. او در این سفر سه روزه مورد استقبال ویژه مقامات بغداد قرار گرفت.

دیروز شنبه ۱۷ فروردین ماه، نخست‌وزیر عراق، تهران را مقصد نخستین سفر منطقه‌ای خود قرار داد تا پیامی روشن و ملموس برای سایر کشور‌های همسایه و متحدان فرامنطقه‌ای‌اش ارسال کند که ریشه‌های پیوند تهران و عراق گسستنی نیست. او دیروز در راس هیاتی بلندپایه متشکل از مقامات اقتصادی، سیاسی و نظامی به تهران سفر کرد تا توافقنامه‌های امضاشده میان دو کشور را که در سفر رئیس‌جمهور ایران به عراق امضا شده است وارد مرحله اجرایی کند. اصلی‌ترین توافقات دوطرف در جریان سفر رئیس‌جمهور ایران به عراق «امنیت منطقه‌ای فراگیر، روادید رایگان، ارتباطات ریلی، لایروبی رود مرزی پس از ۴۳ سال، منطقه صنعتی مشترک، همکاری در زمینه انرژی و مبادلات تجاری ۲۰ میلیارد دلاری» بود.

بر اساس این گزارش، سه‌شنبه هفته گذشته یک هیات عراقی برای تدارک سفر نخست‌وزیر عراق وارد تهران شد. عادل عبدالمهدی دیروز وارد ایران شد و در مجموعه فرهنگی – تاریخی سعدآباد مورد استقبال رسمی رئیس‌جمهور قرار گرفت. تهران اولین مقصد عبدالمهدی در سفر منطقه‌ای وی است و قرار است او بعدتر به عربستان و ترکیه و چند کشور دیگر منطقه نیز برود. سفر نخست‌وزیر عراق به تهران، ریاض و آنکارا در چارچوب سیاست تعادل در روابط خارجی که دولت جدید عراق پیش گرفته تفسیر می‌شود. اما اینکه اولین مقصد این سفر ایران است، اهمیت بسزایی دارد تا جایی که ایرج مسجدی سفیر کشورمان در عراق آن را «دارای پیام‌های مختلف» دانست و تاکید کرد که به اهمیت سفر می‌افزاید. ترکیب هیات همراه نخست‌وزیر عراق به ایران نیز خود دارای اهمیت بسزایی است. وزیران نفت، دارایی، خارجه، برنامه‌ریزی، تجارت، برق و منابع آبی، مشاور امنیت ملی عراق، رئیس ستاد ارتش این کشور، قائم‌مقام وزیر کشور، رئیس گذرگاه‌های مرزی و چند تن از نمایندگان مجلس عراق، رئیس سندیکای مهندسان عراق و رئیس سندیکای بازرگانان عراق نخست‌وزیر این کشور را در سفر به ایران همراهی می‌کنند. ترکیب اعضای این هیات به‌نوبه خود قابل‌تامل است. حضور وزیر نفت و برق و آب عراق در جریان این سفر نشان از عزم بغداد برای تداوم همکاری با ایران در این زمینه است.

عراق در برابر درخواست‌های دولت ترامپ برای همراهی با تحریم‌های ایران، خواستار معافیت شده است و حتی در سفر محمد حلبوسی رئیس مجلس عراق به آمریکا، او در برابر درخواست‌ها برای پایان دادن به خرید برق از ایران، گفته بود که تا سه سال آینده این امکان برای عراق وجود نخواهد داشت. این کشور علاوه‌بر اینکه همچنان خریدار گاز و برق ایران است، در سال گذشته همزمان با آغاز تحریم‌های ایران، واردات غیرنفتی‌اش از ایران را ۵۰ درصد افزایش داده است. عراق در شرایط کنونی تحریم‌ها می‌تواند در دور زدن تحریم‌های آمریکا به ایران کمک کند. برخی تحلیلگران نزدیک به ایران گفته‌اند که سفر عبدالمهدی به ایران تایید اظهارات پیشین وی درباره خودداری عراق از پیوستن به تحریم‌ها علیه ایران و نشان‌دهنده شکست فشار‌های آمریکا بر عراق برای کاهش سطح روابط تهران ـ. بغداد است.

عبدالمهدی علاوه‌بر دیدار با حسن روحانی، با حضرت آیت‌الله خامنه‌ای رهبر معظم انقلاب دیدار کرد. او با علی لاریجانی رئیس مجلس و علی شمخانی دبیر شورای عالی امنیتی ملی نیز دیدار می‌کند. او امروز در سومین نشست کمیته مشترک اقتصادی دو کشور شرکت خواهد کرد. همچنین وزرای اقتصادی و فعالان بخش خصوصی عراق هم دیدار‌هایی با همتایان ایرانی خود برای پیگیری توافقنامه‌های تجاری امضاشده میان دو کشور خواهند داشت و برای یافتن فرصت‌های تازه همکاری مذاکره خواهند کرد.

سفر عبدالمهدی به ایران با هدف اجرایی شدن توافقات سفر حسن روحانی به عراق صورت گرفته است. وی این موضوع را در جریان کنفرانس خبری با رئیس‌جمهور مطرح کرد. او در کنفرانس مطبوعاتی مشترک با «حسن روحانی» رئیس‌جمهور ایران تاکید کرد که مذاکراتش با طرف ایرانی شامل مسائل اقتصادی، علمی، بازرگانی، محیط‌زیست و شبکه ریلی و نفت و همه مسائلی می‌شود که آینده دو کشور را به هم پیوند می‌زند.

نخست‌وزیر عراق تاکید کرد که عراق می‌خواهد روابط پیشرفته‌ای با ایران داشته باشد و این روابط الگوی همه کشور‌های منطقه شود. وی افزود عراق به این روابط بسنده نمی‌کند و می‌خواهد آن را بیشتر و بیشتر گسترش دهد تا شامل اردن، مصر و دیگر کشور‌ها شود و همه منطقه از نعمت ثبات و صلح برخوردار شوند. او همچنین تاکید کرد که باید دو کشور برای توقف تهدید‌های مرزی تلاش کنند، به‌خصوص که قانون اساسی عراق استفاده از خاک کشور برای هدف قرار دادن کشور‌های همسایه را ممنوع کرده است.

پیش از اظهارات عبدالمهدی، حسن روحانی رئیس‌جمهور ایران نیز ضمن خوشامدگویی به مناسبت حضور در ایران، به اصلی‌ترین مسائلی که دوطرف در جریان این سفر آن را اجرایی خواهند کرد، پرداخت و گفت: «اولین توافق ما تا امروز رایگان شدن ویزا بین ایران و عراق است که امیدواریم هم مردم ایران هم مردم عراق از این نعمت استفاده کنند و روابط دو ملت تسهیل و بهتر شود.»

رئیس‌جمهور تصریح کرد: «امروز هم توافق بسیار مهمی که با هم برای لایروبی اروندرود انجام دادیم مورد تاکید دوطرف بود و امیدواریم تا پایان ماه رمضان همه برنامه‌های فنی تدوین شود و ما بعد از ماه رمضان شاهد شروع عملیات و لایروبی در اروند‌رود باشیم. همچنین طرح مهم اتصال راه‌آهن ایران و عراق را داریم و امیدواریم در آینده مسیر‌های مختلف به این راه‌آهن وصل شوند، اما فعلا مسیر شلمچه به بصره مورد تاکید دوطرف است و امیدواریم عملیات و تفاهمات فنی آن انجام گیرد و بعد از ماه مبارک رمضان شاهد شروع عملیات این راه‌آهن باشیم.»

روحانی خاطرنشان کرد: «برنامه صادرات برق و گاز ما به عراق و در آینده ان‌شاءالله نفت ادامه پیدا می‌کند و ما در این زمینه آماده هستیم که بین دو کشور اتصالات بسیار خوبی نه‌تن‌ها برای دو کشور که در آینده برای سایر کشور‌های منطقه تسهیل شود.»

رئیس‌جمهور ایران در مورد جزئیات مذاکرات در زمینه روابط مالی، پولی و بانکی بین دو کشور گفت: «در ماه‌های گذشته قدم‌های خوبی در این زمینه برداشته شده و امیدواریم در سفر آینده رئیس بانک مرکزی ما به بغداد شاهد تکمیل این قدم‌ها برای ارتباطات مالی و بانکی بین دو کشور باشیم. روابط تجاری بین دو کشور روابط بسیار خوبی است و ما برنامه‌مان در آینده برای حجم تجارت ۲۰ میلیاردی بین دو کشور است که امیدوارم در ماه‌ها و سال‌های آینده هرچه زودتر بتوانیم به این نقطه برسیم.»

اهمیت بازار عراق برای ایران

در اقتصاد ایران، عراق جایگاه ویژه‌ای دارد. این کشور یکی از مقاصد اصلی صادرات غیرنفتی ایران به شمار می‌رود. تهران به همین دلیل به دنبال توسعه بازار خود در عراق و متعاقب آن سوریه با هدف تسهیل روند صادرات خود به این دو کشور است. در آمار مقایسه‌ای روزنامه «فرهیختگان» در گزارشی با عنوان «تهران - بغداد، ۵ برابر ایران – اروپا»، مشخص شد که میزان صادرات ایران به عراق پنج برابر میزان صادرات ایران به ۲۸ کشور اروپایی است. بر پایه این گزارش بررسی داده‌های آماری گمرک ایران نشان می‌دهد صادرات غیرنفتی ایران به عراق از دومیلیارد و ۷۶۲ میلیون دلار در سال ۱۳۸۷ به پنج‌میلیارد و ۱۵۰ میلیون دلار در سال ۹۰، پنج‌میلیارد و ۹۴۹ میلیون دلار در سال ۹۲ و ۶ میلیارد و ۴۲۴ میلیون دلار در سال ۹۶ رسیده است. در سال ۹۶ عراقی‌ها حدود ۱۴.۵ درصد از کل صادرات غیرنفتی ایران را خریداری کرده‌اند که در مقایسه با خرید فقط سه درصد از کالا‌های غیرنفتی ایران توسط ۲۸ کشور عضو اتحادیه اروپا، صادرات به عراق رقمی بسیار چشمگیر است. برای تصور میزان اهمیت بازار عراق در تجارت خارجی ایران همین مقدار کافی است که بدانیم صادرات غیرنفتی ایران به عراق در سال ۹۶ تقریبا ۴.۱ برابر صادرات غیرنفتی ایران به کل ۲۸ کشور عضو اتحادیه اروپا در همین سال است (صادرات ۶ میلیارد و ۴۲۵ میلیون دلاری به عراق در مقابل یک‌میلیارد و ۵۴۹ میلیون دلار به اروپا). در سال ۹۷ نیز از مجموع ۳۲ میلیارد دلار صادرات ۹ ماهه ایران، هفت میلیارد دلار آن صادرات به عراق بوده است.

بسته عربستان به عراق برای فشار بر ایران

سفر رئیس‌جمهور کشورمان به عراق به قدری دارای اهمیت بود که بلافاصله پس از ترک بغداد، عربستان سعودی که در راهبرد افزایش فشار بر ایران با آمریکا در حال همکاری است، به طرز چشمگیری فعالیت‌های خود در عراق را افزایش داد. پس از بازگشت روحانی به تهران، بغداد میزبان ماجد قصبی، وزیر بازرگانی و سرمایه‌گذاری عربستان به همراه یک هیات عالی‌رتبه اقتصادی بود. به دنبال این اقدام عربستان، قطر نیز که پس از افزایش تنش‌ها با ائتلاف سعودی و قطع روابط، سیاست‌خارجی نسبتا متفاوتی از ریاض را در دستور کار دارد، یک هیات را به ریاست حمد الکواری وزیر بازرگانی‌اش راهی بغداد کرد. سعودی‌ها به این بسنده نکردند و چهارشنبه‌گذشته، در آستانه سفر نخست‌وزیر عراق به تهران، برای دومین‌بار در یک ماه اخیر یک هیات اقتصادی را که گفته می‌شود بزرگ‌ترین هیات اقتصادی عربستان سعودی است، راهی بغداد کردند.

در این هیات عالی‌رتبه هفت وزیر سعودی حضور داشتند. همزمان با سفر این هیات سعودی به بغداد، تلویزیون دولتی عربستان خبری را منتشر کرد که نشان از عزم ریاض برای ارتباط مستحکم با عراق و کاستن از نفوذ منطقه‌ای تهران در این کشور دارد. تلویزیون سعودی گزارش داد که ملک سلمان پادشاه عربستان بودجه‌ای بالغ بر یک میلیارد دلار برای ساخت یک شهرک ورزشی در اختیار دولت عراق گذاشته است. مقامات عربستان تاکید کرده‌اند که این شهرک «هدیه شخصی پادشاه عربستان به مردم عراق» است.

خبرگزاری «رویترز» در این زمینه نوشته است عربستان با هدف کاهش نفوذ رو به رشد ایران در عراق، در پی گسترش هر چه بیشتر روابط خود با عراق است. سعودی‌ها برای عقب نماندن از رقابت با تهران و پس از رایگان شدن ویزای ایران و عراق، کنسولگری خود در بغداد را جهت صدور ویزا برای عراقی‌ها افتتاح کرده‌اند.

کمک سعودی به اجرای راهبرد آمریکا

کاهش نفوذ ایران در منطقه و به‌ویژه عراق، یکی از مطالبات اصلی دونالد ترامپ از عربستان سعودی بوده است. به همین دلیل نیز عربستان که تا سال ۲۰۱۵ سفارت خود در بغداد را بازگشایی نکرده بود، اکنون تصمیم به ایجاد سه کنسولگری دیگر در عراق به بهانه تسهیل صدور ویزا کرده است. در جریان سفر هفته گذشته هیات بلندپایه این کشور آن‌گونه که ماجد بن عبدالله القصبی، وزیر سرمایه‌گذاری عربستان گفته ۱۳ تفاهمنامه میان دو کشور آماده امضا هستند و طرح بهسازی و گسترش گذرگاه مرزی «عرعر» میان عربستان و عراق که در مسیری زیارتی قرار دارد، ظرف ۶ ماه آینده تکمیل خواهد شد. در دوره فعلی که ایران به سبب بازگشت تحریم‌ها، تمرکز ویژه‌ای بر کشور‌های همسایه و به‌ویژه عراق دارد، آمریکایی‌ها به کمک عربستان سعودی در تلاشند این منفذ را رفته‌رفته کور کنند. اما تجربه دو دهه اخیر عراق به‌ویژه در حمله داعش به این کشور، مقامات بغداد را هوشیار کرده است. آنان اگرچه ارزش یک میلیارد دلار اهدایی پادشاه سعودی را می‌دانند، اما هیچ گاه حاضر نخواهند شد در ازای این هدیه‌ها، به تهران پشت کنند. آنان نقش عربستان‌سعودی در تجهیز داعش در عراق را به‌خوبی به یاد دارند.

حیدر العبادی، نخست‌وزیر پیشین عراق سه سال پیش به صراحت به این نقش اشاره کرد و گفت که «سعودی‌ها تا سال ۲۰۱۷ برای ما پنج‌هزار تروریست وهابی انتحاری فرستادند و این موضوع را خودشان اعتراف کردند.» عراق در دوره پس از داعش تلاش می‌کند یک موازنه عقلانی بین تمامی کشور‌هایی که تمایل به همکاری با بغداد دارند، ایجاد کنند. ایجاد یک موازنه بین ایران، عربستان، قطر، ترکیه و آمریکا شاید کمی دشوار به نظر برسد و غیرممکن، ولی تا الان بغداد توانسته موفق از این آزمون بیرون بیاید و توسعه روابط با هر یک از این کشورها، منجر به کاهش یا تغییر در روابط با کشوری دیگر نشده است.

پیک تهران ریاض

عادل عبدالمهدی قرار است پس از تهران، به دو پایتخت مهم دیگر منطقه‌ای یعنی ریاض و آنکارا نیز سفر کند و همین مساله گمانه‌زنی‌ها درباره این سفر و نقش میانجیگری بغداد در روابط ایران و عربستان را افزایش داده است. هرچند این موضوع به صورت رسمی هیچ‌گاه تایید نشده است، اما نزدیک‌ترین موضوعی که به احتمال زیاد در جریان این دیدار بین دوطرف مطرح شود، وساطت عراق میان ایران و عربستان است. بسیاری منابع منطقه‌ای معتقدند که عراق در حال تلاش برای وساطت میان این دو کشور است. همزمان نبیه بری، رئیس مجلس لبنان نیز در سفر خود به عراق و در دیدار با عادل عبدالمهدی تاکید کرد که عراق می‌تواند نقش بیشتری در وساطت میان ایران و عربستان برعهده داشته باشد. رئیس‌جمهور ایران نیز در سفر ماه گذشته خود به عراق تاکید کرد که عراق می‌تواند نقش مهمی در نزدیک کردن کشور‌های منطقه برعهده بگیرد.

دولت روحانی تاکنون چندین بار صراحتا از آمادگی احیای روابط با طرف سعودی سخن گفته است. اکنون عراق نیز خواهان افزایش ظرفیت دیپلماسی خود و نقش میانجیگری در روابط دو کشور است، اما واقعیت‌های میدانی چیز دیگری را نشان می‌دهد. عربستان سعودی امیدوار به اقدامات و راهبرد فشار حداکثری دونالد ترامپ است و حداقل تا مشخص نشدن شکست این راهبرد، هیچ‌گامی برای کاهش تنش با تهران برنخواهد داشت چراکه این اقدام می‌تواند با واکنش تند آمریکا مواجه شود؛ بنابراین شاید عبدالمهدی در جریان این سفر بتواند پیامی را از تهران به ریاض منتقل کند، اما نباید انتظار تغییر در روابط دو کشور را داشت. کشور‌های غرب آسیا در چند سال اخیر به جای حرکت در مسیر همگرایی، واگراتر شده‌اند و حتی اتحاد‌های سابق همچون شورای همکاری خلیج‌فارس و اتحادیه عرب نیز با چالش‌هایی مواجه شده و تنها از آن یک پوسته ظاهری باقی مانده است.

منبع: روزنامه فرهیختگان