ثبت بافت های تاریخی مناطق بریم و بوارده؛ راهکاری برای حفاظت و تاب‌آوری بافت شهری آبادان است

به گزارش خبرنگار برنا از آبادان، "بافت شهری" سنتزی است از تمام اجزای کالبدی یک کل ارگانیک، که در سطوح وضوح متمایز بافت شهری قابل مشاهده است. در کلی‌ترین سطح، بافت را می‌توان سازمان خیابان‌ها و بلوک ها توصیف کرد و به طور خلاصه می‌توان بافت شهری را حالات مختلف همجواری و فضاهای پر و خالی در ترکیبات مختلف و همچنین نحوه‌ی قطعه‌بندی اراضی مشخص دانست.

بافت(texture) هر شهر کمیتی پویا و در حال تغییر است که وضع کالبدی شهر و چگونگی شکل‌گیری آن را در طول زمان نمایان می‌سازد. بافت هر شهر دانه‌بندی فضای کالبدی شهر یعنی فضاهای پر و خالی و مقدار آنها را نسبت به یکدیگر و چگونگی رابطه و حد نزدیکی بین آنها را مشخص می‌کند و شبکه ارتباطات و نحوه‌ی دسترسی و خصوصیات کلی راه‌ها و کوچه‌ها را اشکار می‌نماید. به عبارت دیگر بافت شهر به هم تنیده شدن و نحوه استقرار ساختمان ها و ترکیب آنها با یکدیگر در ارتباط با شبکه‌ی راه‌ها بر اساس شرایط محیطی است.(وزارت مسکن وشهرسازی)

بافت های شهری که در زمان های گذشته در هر شهر ایجاد شده‌اند نماینده تاریخ، هویت و اصالت معماری و شهرسازی شهرها هستند که روند تغییرات مورفولوژی شهر را نمایان می‌سازند، لذا شناسایی و تلاش برای حفظ و نگهداری آنها توام با برنامه‌ریزی برای ساماندهی این بافت‌های ارزشمند باید یکی از محوری‌ترین موارد در طرح‌ها و سیاست‌های توسعه‌ی شهری باشد.

بافت تاریخی هر شهر به‌ عنوان هویت و اصالت معماری و شهرسازی و بخشی از فرهنگ آن شهر محسوب می‌شود که باید در طرح‌های توسعه‌ی شهری به آن توجه ویژه شود و با ارایه‌ی راه‌کارها و استراتژی‌های لازم این بافت‌ها را حفظ کرده و به آیندگان انتقال داد.

حفاظت از آثار گذشتگان که به عنوان متاعی ارزشمند نزد ما به امانت گذاشته شده؛ نه به‌عنوان پدیده‌های نمادین بلکه بدلیل شناخت سیر تحول و تکامل زندگی، تاریخ شهرسازی و معماری اهمیت و ضرورت دارد.

با توجه به مساله‌ی هویت و اصالت در هر شهر که موجب تمایز مکانی از مکان دیگر، ایجاد حس تعلق خاطر در ساکنین بافت‌های تاریخی و افزایش حس مشارکت آنها در توسعه‌ی شهری می شود، بافت‌های تاریخی و ارزشمند به‌عنوان بخش مهمی از هویت شهری محسوب می‌شوند. بنابراین هر یک از دانه‌های تاریخی موجود در بافت‌های شهری و همچنین تمامی بافت‌های تاریخی و ارزشمند باقی مانده، به‌عنوان عناصر هویت‌بخش شهر شناخته می شوند که با وجود ویژگی‌های خاص و منحصر به‌فرد خود از دیگر بخش‌ها متمایز شده که نه‌تنها از بعد فرهنگی بلکه در ابعاد اجتماعی و اقتصادی نیز می‌توانند نقش مهمی ایفا نمایند.

مفهوم بافت تاریخی - فرهنگی بر اساس نظریه شورای عالی شهرسازی و معماری: به بخش یا بخش­ هایی از شهر اطلاق می شوند که منعکس‌کننده­ ارزش ­های تاریخی - فرهنگی شهر بوده و شکل آنها، حاصل تعامل مکان(جغرافیا و بوم)، زمان(تاریخ) و باور(سنت ها و اعتقادات) در رابطه با انسان در یک پهنه‌ی زیستی در طول تاریخ است.‌ این محدوده‌ها که به‌لحاظ ویژگی­های شکلی، ساختاری و ارزش‌های تاریخی - فرهنگی از سایر پهنه­‌های شهری متمایز، قابل‌تشخیص و مستلزم شناسایی بوده، توسط سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری تعیین می­‌شوند. محدوده‌­های تاریخی - فرهنگی، به منزله‌ی بخشی جدایی­‌ناپذیر از پیکره و استخوان‌بندی شهر امروزند؛ لذا پرداختن به موضوع حفاظت و احیاء این پهنه­‌های ارزشمند، باید با رویکردی جامع‌نگر در مقیاس شهر و سرزمین پیرامونی مورد توجه قرار گیرد.

بر اساس مصوبه مورخ ۹۴.۷.۲۷ شورای عالی شهرسازی و معماری ایران؛ فرایند حفاظت و احیای محدوده­‌های تاریخی–فرهنگی، به عنوان موضوعی چند وجهی و فرابخشی، نیازمند مشارکت و حضور تمامی دستگاه‌ها و کنشگران مرتبط و موثر، متشکل از دستگاه‌ها و نهادهای ذیربط، نمایندگان سازمان‌های مردم نهاد و دانشگاهیان است.

رشد روزافزون فرهنگی و اجتماعی شهرها موجب ایجاد نوعی احساس نیاز به خاطرات و تعلق خاطر آنها به گذشته ی تاریخی و اصالت خود شده است که از طریق حفظ نشانه ها و عناصر ارزشمند موجود در شهر چه از نظر معنوی و چه از نظر کالبدی و فیزیکی می‌توان به این احساس نیاز پاسخ گفت.

بر این اساس برای جلوگیری از تخریب و از بین رفتن بافت‌ها و تکدانه‌های تاریخی و ارزشمند موجود در آنها و همچنین کمک به حفاظت و تاب‌آوری آنها، در مرحله‌ی اول مستندنگاری و در مرحله ی بعد ثبت این بافت های ارزشمند امری ضروری تلقی می‌شود.

در حال حاضر در آبادان فقط دو بافت محلات بریم و بوارده به صورت یک دست با حفظ خط آسمان اولیه باقی مانده و تا کنون از طرف پالایشگاه به ساکنین واگذار نشده‌اند، لذا با ثبت این بافت ها در فهرست آثار ملی می‌توان بخشی از معماری بومی منطقه را از گزند تخریب و بلندمرتبه سازی دور نگه داشت. بافت بوارده شامل دو بخش شمالی و جنوبی است که از این دو محله تعداد یازده عدد از خانه‌های موجود در بافت در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده اند.

بافت بریم نیز شامل دو بخش شمالی و جنوبی است که بخش جنوبی به نخلستان بریم معروف بوده و بخش زیادی از آن به صورت محله‌ای در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده که جز معدود محلات ثبتی در خوزستان به شمار می‌رود و شامل تک دانه‌هایی ارزشمند با کاربری های مختلفی اعم از: مسکونی، تاسیسات و تجهیزات شهری، فرهنگی، ورزشی، پذیرایی، اداری بوده که در حال حاضر اکثرا بعد از جنگ ایران و عراق، به صورت متروکه باقی مانده‌اند. این بخش از بافت بریم در صورت مرمت و احیا می تواند بخش مهمی از گردشگری منطقه را شامل شده و تاثیر بسزایی در جذب گردشگر داشته باشد.

در بافت بریم تعداد ۵۷ خانه در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است

متاسفانه بخش‌های زیادی از بافت های شرکتی در اثر عدم برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری نادرست و غیراصولی، طی سال های گذشته به ساکنین واگذار شده و بخش های اعظمی‌ از این بافت ها با ساخت و سازهای مغایر با اصول حفاظت و مرمت دستخوش تغییرات جبران ناپذیری شده اند.

بافت تاریخی یک شهر به عبارتی موجودیت کالبدی بافت به مثابه‌ی ظرفی است که مردم به همراه فعالیت‌های فرهنگی و اجتماعی یا به عبارتی موجودیت مدنی مظروف آن را تشکیل می‌دهند. تا زمانی که رابطه‌ای منطقی فی‌مابین ظرف و مظروف برقرار نشود امکان حفاظت از کالبد فراهم نخواهد شد. مشارکت مردمی و توانمندسازی ساکنان بافت و سازمان‌های مرتبط، از نظر فرهنگ حفاظت و چرایی نگهداری این بافت‌ها بخش مهمی از این ارتباط را مهیا می‌سازد. توجه به نیازها و بروزرسانی بافت های تاریخی و ارزشمند نیز یکی از راه‌کارهای مفید در راستای ارتباط موجودیت کالبدی و موجودیت مدنی(جریان حیات نهفته در کالبد) است. روندی که کشورهای توسعه یافته همواره به عنوان سرلوحه‌ی پلان‌های حفاظتی خود قرار داده‌اند.

اگر در بافت تاریخی موجودیت کالبدی و مدنی به تعادل نرسند، پدیده‌ی ناگوار فرسودگی اجتماعی که نشانه‌ی بارز آن عدم تعلق خاطر است، رخ می‌دهد.

کشور های ایتالیا، فرانسه، اسپانیا، هلند و پرتغال را می‌توان از جمله کشورهای اروپایی دانست که در راستای حفاظت و احیای بافت‌های تاریخی گام‌های ارزشمندی برداشته‌اند.

هر یک از این کشورها در شهرهای مختلفشان با توجه به فرهنگ و پیشنه‌ی گوناگون خود، مرمت و بهسازی شهری متفاوتی را رقم زده‌اند؛ از موارد مهمی که در حفاظت، مرمت و احیای بافت‌های تاریخی مورد توجه قرار داده‌اند، تلفیق و ایجاد یک هم‌جواری منطقی بین بافت‌های قدیمی و جدید، بدون ایجاد کمترین مشکل است که همواره این مسیله در احیای و معاصرسازی بافت های تاریخی از پیچیده‌ترین موارد بوده است.

در کشورهای توسعه یافته بافت های تاریخی، جذابترین و پرطرفدارترین جاذبه‌ی گردشگری تاریخی و فرهنگی هستند که به عنوان سرمایه‌ای ارزشمند و بلقوه در حوزه‌ی فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و حتی سیاسی محسوب می‌شوند، درحالی که در ایران و آبادان بدلیل کم توجهی این بافت‌ها و تکدانه‌های ارزشمند درون آنها، در حال ویرانی بوده و کم کم ارزش های فرهنگی و خاطرات نهفته در آنها در حال فراموشی است.

درصورتیکه دو بافت تاریخی و ارزشمند بریم و بوارده که بخشی از ثروت های فرهنگی منطقه محسوب می شوند، ثبت نشوند و راهکارهای حفاظت و احیا برای آنها لحاظ نشود، احتمال واگذاری آنها به ساکنین مانند سایر بافت های شرکتی آبادان اعم از کوی کارگر(بهمنشیر)، فرح‌آباد، پیروزآباد، هلال بریم و کوی دریا، وجود دارد که در آن حالت، دستخوش تغییرات جبران ناپذیری در موجودیت کالبدی خواهند شد.

دیروز تاریخ است، فردا راز است، امروز یک هدیه است.((دالایی لاما))

بیایید داشته‌های دیروز را، امروز حفاظت و نگهداری کنیم تا فردا همچون هدیه‌ای ارزشمند به آیندگان تقدیم کنیم.

 نجلا درخشانی

کارشناسی ارشد مرمت و احیا بناها و بافت‌های تاریخی