شکوفایی جلبکی و آلودگی، مخاطرات زیستی دریای خزر

به گزارش برنا؛ رضا رهنما پژوهشگر و کارشناس ارشد این پژوهشگاه در مقاله ای به بررسی شرایط دریای خزر پرداخت و گفت: دریای خزر بزرگترین دریاچه در کره زمین است، بی نظیر بودن دریای خزر به علت وسعت و بزرگی آن نیست،  برخلاف سایر دریاچه ها آب دریای خزر شیرین نیست بلکه لب شور است،  هر لیتر از آب این دریا حاوی ۱۰ تا ۱۳ گرم در لیتر نمک است که موجب می شود آب آن برای آشامیدن و یا آب رسانی مناسب نباشد. با این وجود، مقایسه آب دریای خزر با آبهای اقیانوسی نشان می دهد که میزان شوری دریای خزر ۳ مرتبه کمتر از اقیانوس ها است.

او افزود: دریای خزر باقیمانده اقیانوس قدیمی تتیس و یا با دقت بیشتر، خلیج آن یعنی پاراتتیس است، حدود ۵۰ تا ۶۰ میلیون سال قبل، اقیانوس تتیس به اقیانوس های اطلس و آرام متصل بود. به تدریج، به علت جابجایی صفحات قاره ای ارتباط خود را با آنها از دست داد، ابتدا از اقیانوس آرام و سپس از اقیانوس اطلس جدا و به یک گستره آبی ایزوله تبدیل شد،  بنابراین شوری دریای خزر را می توان بر اساس منشاء آن توضیح داد.

رهنما ادامه داد: تاریخ پیچیده شکل گیری دریای خزر ساکنان آن را تحت تاثیر قرار داده است، ناحیه آبی دریا خزر به سه بخش خزر شمالی، خزر میانی و خزر جنوبی تقسیم می شود،  هرچند که هر سه ناحیه مذکور از نظر مساحت برابرند اما به شدت از نظر حجم ناحیه آبی متفاوت هستند.

او اظهار کرد: خزر شمالی کمترین میزان عمق و نیز حجم ناحیه آبی را دارد. مساحت کل آن حدود ۲۸ درصد از کل دریای خزر است اما حجم آن کمتر از ۱ درصد است، مساحت این ناحیه از ۹۲۷۵۰ تا ۱۲۶۵۹۶ کیلومتر مربع متفاوت است و متوسط حجم آن کمتر از ۹۰۰ کیلومتر مکعب است، بستر خزر شمالی کم عمق است. حدود ۲۰ درصد از این ناحیه عمقی کمتر از ۱ متر دارد. حداکثر عمق آن ۱۰ متر است.  

پژوهشگر و کارشناس ارشد پژوهشگاه ملی اقیانوس شناسی و علوم جوی گفت: خزر جنوبی از نظر حجم بزرگترین بخش دریای خزر است (۶۴ درصد) و از نظر سطح نیز ۳۵ درصد از مساحت کل دریا را تشکیل می دهد. مساحت این ناحیه بین ۱۴۴۶۹۰ تا ۱۵۱۰۱۵ کیلومتر مربع متفاوت است و متوسط حجم آن نیز ۴۸۳۰۰ کیلومتر مکعب است، این ناحیه عمیق ترین بخش دریای خزر است. متوسط عمق آن ۳۲۵ متر و حداکثر عمق آن در گودال ها به بیش از ۱۰۰۰ متر نیز می رسد.  

تنوع زیستی دریای خزر

او اظهار کرد: تنوع زیستی دریای خزر و مناطق ساحلی آن، این ناحیه را به یکی از با ارزش ترین اکوسیستم های جهان تبدیل کرده است. بسیاری از گونه های موجود بومی این ناحیه هستند و نیز بسیاری از گونه ها معرف گروه های عمده موجود در جهان، در این ناحیه وجود دارند. گستره گوناگونی از زیستگاه ها، از رودخانه های عظیم تا تالاب های وسیع، فلور و فون متنوع و نیز میزان بالای تولیدات طبیعی در این ناحیه را حمایت می کند، دریای خزر زیستگاه بسیاری از گونه های بی نظیر مانند فک خزری و ماهیان خاویاری است. مهمترین گونه فون دریای خزر ماهیان خاویاری هستند که در زمان اوج جمعیت آن در اواخر دهه ۱۹۷۰ حدود ۸۵ درصد جمعیت جهانی این ماهیان را تشکیل می دادند. دریای خزر در مسیر مهاجرت میلیون ها پرنده مهاجر قرار دارد و پناهگاه مناسبی برای برخی از گونه های در معرض خطر است.

رهنما افزود: یکی از ویژگی های اصلی دریای خزر گونه زایی بالای آن است. قدیمی ترین گونه های ثبت شده در میان گونه های بومی، ارگانیسم های آب لب شور هستند،  تنوع زیستی اکوسیستم بی نظیر دریای خزر محصول میلیون ها سال جدا افتادگی از سایر اقیانوس ها و ویژگی شوری پایین آب آن است که در آن هم گونه های آب شیرین و هم آب شور قادر به ادامه حیات و زندگی هستند. این جدا افتادگی باعث وجود درصد بالایی از گونه های گیاهی و جانوری بومی در دریای خزر شده است.

به گفته او فون و فلور مدرن دریای خزر از چهار منشاء دریای خزر (بومی)،  قطب شمال،  اقیانوس اطلس و مدیترانه و آب شیرین  است.

ذخایر بیولوژیکی و ژنتیکی در ایران بسیار زیاد و متنوع است، این ذخایر در پوشش گیاهی و جانوری ایران خلاصه می‌شود. به زبانی دیگر فون و فلور ایران از جمله ذخایر مهم ژنتیکی ایران‌ هستند، به پوشش جانوری هر منطقه فون گفته می‌شود.  پوشش گیاهی و نباتی را نیز فلور آن منطقه گویند. ایران به سبب اقلیم متنوعی که دارد، از فون و فلور بومی غنی برخوردار است.

او توضیح داد: فون و فلور دریای خزر به طور گسترده ای مورد مطالعه قرار گرفته است و گونه های جدید بسیاری توصیف شده اند. با این وجود، برخی از گروه ها مانند اینفوزوئرها، نماتودا و استراکودا،  خیلی کم مورد مطالعه قرار گرفته اند. تعداد گونه های ذکر شده برای دریای خزر توسط مولفین مختلف متفاوت است که این تفاوت ها ناشی از محدودیت های وضع شده بین گونه های آب لب شور و شیرین و نیز محاسبه پروتوزآها و انگل ها، بیان گونه های جدید و یا ورود گونه مهاجم هستند. بر این اساس ۷۳۳ گونه و زیرگونه برای گیاهان و ۱۸۱۴ گونه و زیرگونه برای جانوران معرفی شده که ۱۰۶۹ گونه آنها بی مهرگان آزادزی هستند، ۳۲۵ گونه انگل ها و ۴۱۵ گونه نیز مهره داران هستند. گونه های آب شیرین قسمت عمده ای از این لیست را شامل می شوند.

پژوهشگر و کارشناس ارشد پژوهشگاه ملی اقیانوس شناسی و علوم جوی گفت: تنوع زیستی دریای خزر ۲.۵ مرتبه فقیرتر از دریای سیاه است، دلیل اصلی این پدیده احتمالا تنوع در میزان شوری آب دریای خزر است، برای فون و فلور آب شیرین موجود در دریای خزر میزان شوری آب خیلی زیاد است درحالیکه برای گونه های دریایی این میزان شوری کم است،  بنابراین دریای خزر یک بهشت واقعی برای گونه های آب لب شور که دارای هر دو منشاء دریایی و آبهای قاره ای هستند.   

او اظهار کرد: از بین گروه های مختلف فون دریای خزر، ماهیان و سخت پوستان دارای بیشترین میزان تنوع هستند و حدود ۶۳ درصد از تعداد کل گونه ها را تشکیل می دهند. این موجودات، به علت توانایی خوب در تنظیم اسمزی، قادر به زندگی در گستره وسیعی از شوری هستند.

مخاطرات زیستی دریای خزر

رهنما گفت: یکی از مسائل مهم در زمینه دریای خزر بررسی مخاطرات زیست محیطی این اکوسیستم بسیار مهم است. شکوفایی جلبکی برخی از گونه فیتوپلانکتونی در دهه ۸۰ شمسی ناشی از رشد بسیار زیاد گونه فیتوپلانکتونی نودولاریا که از گروه سیانوفیتا بوده و به‌ عنوان یکی از مخاطرات مهم زیست‌محیطی در اکوسیستم‌های آبی مطرح است.

او افزود: همچنین حضور گونه‌های غیربومی از ماهیان که از طریق کانال ولگا- دن وارد دریای خزر شده اند که از جمله آنها می‌توان به ماهی تیزه کولی و سه‌خاره ماهیان اشاره کرد که تمامی این ماهیان غیربومی بوده و به عنوان رقیب غذایی برای سایر گونه‌های بومی محسوب می‌شوند. به علاوه گونه شانه دار مهاجم دریای خزر (Mnemiopsis leidyi) که از طریق آب توازن کشتی ها وارد دریای خزر شده و با توجه به قدرت سازگاری بالایی که دارد در سال های اخیر باعث کاهش چشمگیر در ذخیره ماهیان کیلکا، خاویاری و نیز فک خزری شده است.

پژوهشگر و کارشناس ارشد پژوهشگاه ملی اقیانوس شناسی و علوم جوی گفت: از مخاطرات غیرزیستی دریای خزر می توان به آلودگی‌های نفتی ناشی از تردد کشتی‌ها در دریای خزر، ورود آلاینده های خانگی و صنعتی و سموم کشاورزی و فلزات سنگین اشاره کرد که خطرات ناشی از این آلاینده‌ها بیشتر بر روی جوامع انسانی و به‌ خصوص برای ساکنین نواحی ساحلی که بیشتر از ماهیان دریای خزر استفاده می‌کنند تأثیرگذار است،  بنابراین یکی از موارد بسیار مهم، کنترل و جلوگیری این دسته عوامل زیست‌محیطی است که می‌تواند در زنجیره غذایی و مصرف مواد غذایی مهم باشند.