چرا غیرشیعیان به ولایت علوی اقرار نمی کنند؟

به گزارش برنا؛ حجت الاسلام والمسلمین قیس طایی، طی گفت و گویی به سؤالاتی پیرامون غدیر پاسخ داده است که متن آن بدین شرح است:

* با سلام و احترام، سپاس از وقتی که در اختیار ما گذاشتید. برای ما بفرمایید که واقعه غدیر در منابع اهل سنت چه گونه انعکاسی داشته است؟

بنده هم عرض سلام متقابل و تبریک ایام مبارک ذی الحجه به ویژه عید غدیر خم را دارم. در آداب مناظره گفته می شود استناد به مطالب مقبول الطرفین که مرضی همه دو یا چند طرف جبهه بحث است، باعث سرعت توافق و رسیدن به حق می شود. مگر اینکه طرف شکست خورده ای که حق برایش روشن شده است، بر اساس عناد یا حسادت یا شقاوت یا حب جاه و مال نخواهد به حق اقرار نماید.

در علم کلام شیعه به ویژه مباحث مربوط به مذاهب اسلامی و در رأس آنها مبحث امامت، آنجا که به بحث های نقلی مربوط می شود یا جاهایی که استدلال عقلی در یکی ازمقدماتش محتاج اثبات نقلی یک مطلب است، شیعه همواره این مزیت را داشته و دارد که حقانیت خویش را در منابع اهل سنت نیز مشاهده می کند.

یعنی در حین استدلال در معرکه مناظره، بدون اینکه به چماق و دروغ و مغلطه تمسک کند، از منابع عامه بر حقانیت خویش دلیل می آورد. واقعه غدیر خم نیز گاه مبسوطا و گاه اجمالا در هزاران منبع از منابع عامه و اهل تسنن آمده است و فهرست نویسندگان و علما و محدثین و مورخینی که به واقعه اقرار نموده و با زبان و قلم خویش بدان اعتراف کرده اند، به قول معروف از حد احصا افزون است و ردیف نمودن فهرست این افراد و آثارشان محتاج زمان و مکانی ورای یک گفتگوی نیم ساعته و یک ساعته است.

در کتبی که علمای ما در این زمینه نوشته اند فهرست بسیاری از این آثار آمده است که نشان می دهد منابع اهل سنت در همه ادوار تاریخ به این واقعه معترف بوده اند. البته در طی نیم قرن اخیر به این سو رسم نادرستی که مخالف روح حقیقت طلبی است در میان عامه اهل سنت به ویژه وهابیون رواج یافته و آن تحریف و تقطیع منابع خودشان هنگام چاپ جدید آثار است. یعنی مستندات شیعه برای اثبات حقانیت خود از کتب اهل سنت، توسط اهل سنت از کتابهای خودشان زدوده شده و چاپ های جدید بسیاری از کتابهایش کلا یا جزئا فاقد همان استنادات است. ازاین رو برای اینکه علمای ما متهم به دروغگویی نشوند لازم است چاپ های جدید کتب حدیث و تاریخ و تفسیر و کلام اهل سنت، با احتیاط مورد استناد قرار گیرد و به نسخه های قدیمی که در مصر و هند و سوریه و... چاپ شده رجوع شود.

* براساس فرمایش شما با وجود تقطیع فراوان واقعه غدیر در منابع غیرشیعی، ولی اصل مسئله ولایت امام علی(ع) که در غدیر مطرح شده، مورد قبول آنان است.

بله. همین گونه است. به رغم اینکه بسیاری از محدثان عمدا اقدام به عدم نقل واقعه غدیر نموده اند، ولی بررسی منابع و کتابهای اهل سنت کاملا نشان می دهد حدیث غدیر متواتر است. یعنی حتی بسیاری از افرادی که بخش های بسیاری از واقعه غدیر را نقل نکرده و تقطیع کرده اند اصل حدیث غدیر در فقره «من کنتُ مولاه فعلی مولاه» دارای تواتر لفظی است.

علامه امینی در کتاب شریف «الغدیر» از ۳ جهت به بحث واقعه غدیر می پردازد. جهت اول قران کریم است. دومین جهت حیثیت حدیثی واقعه غدیر است و جهت سوم غدیر در شعر شاعران عرب سرا در طی قرون متمادی. ایشان نشان می دهد حدیث غدیر دارای تواتر است و اگر کسی متواتر بودنش را نپذیرد، در واقع مکابره و لجاجت ورزیده است. البته تعداد روات حدیث غدیر منحصر در این افرادی که علامه آورده نیست و چون دسته ای از منابع در زمان علامه هنوز چاپ نشده بود می توان مستندات افزون تری را هم اکنون یافت. دیگر اینکه به سبب تدوین مجامع حدیثی در میان فریقین، در ادوار متاخر بحث نقل حدیث اهمیت سابق را ندارد.

لذا همان چند قرن نخست که تواتر حدیث ثابت شد نیازی به ادوار بعد هم نیست. مقصود اینکه واقعه غدیر و حدیث غدیر مورد اتفاق و قبول اهل سنت هم هست و نتوانسته و نمی توانند تواترش را رد کنند. اگر یک وقت متعصبی چون ابن روزبهان از روی عناد و لجاجت مدعی عدم تواتر می شود، سخنش نزد متخصصین بی ارزش قلمداد شده است. البته با وجود پذیرش تواتر حدیث غدیر توسط عامه، اینکه چرا به تبع پذیرش، اقدام به اعتراف به حقانیت مذهب ما نمی کنند بحث دیگری است.

خلاصه اینکه حدیث غدیر مورد قبول اهل سنت است و این سخن از علامه امینی معروف است که گریه می کرد و می گفت مظلومیت امام علی(علیه السلام) بی اندازه است. زیرا امثال من امینی در قامت یک روحانی دینی وظیفه داریم معارف علوی را برای اصلاح بشریت بشناسیم و بشناسانیم. نه اینکه در اصل قضیه خلیفه و وصی بلافصل بودن حضرت علی بحث کنیم و می گفت من در قیامت با علمای عامه احتجاج می کنم که چرا در این امر روشن و بدیهی تشکیک کردند تا امثال من مجبور به صرف وقت در زمینه اثبات این امر شویم. در نتیجه جوامع غیرشیعه و بلکه بشریت از معارف والای علوی و اهل بیت(علیهم السلام) بی بهره بمانند.

* محققان شیعه درباره غدیر خم به عنوان برترین فضیلت امام علی(ع) چه فعالیت هایی انجام داده اند؟

قبل از اینکه به جواب سوال شما بپردازم، اجازه بدهید درباره برترین فضیلت حضرت امیرالمؤمنین علی(ع) حدیثی را نقل کنم. حضرت امام علی(ع) دارای فضایل بی حد و حصری است و این سخن از خلیل بن احمد فراهیدی مشهور است که: «با اینکه دوستان امام علی از روی تقیه و خوف و ترس، و دشمنانش از روی حسادت و عناد، فضایل او را مخفی کردند ولی فضایل و مناقب علوی، دنیا را در بر گرفته است.»

مثلا یکی از فضایل امام علی(ع) که برتر از فضیلت غدیر است، واقعه مباهله است که به نص قرآن کریم، خداوند متعال امام علی را نفس و جان پیامبر که اشرف مخلوقات است خوانده است. یا اینکه امام علی(ع) همواره مطیع و تابع پیامبر بوده و این فضیلت را به این کیفیت هیچ یک از اصحاب نداشته اند. یا اینکه حضرت در لیله المبیت از فدانمودن جان مبارک خویش برای رسول خدا دریغی نداشت. یا اینکه در مبارزه با عمرو بن عبدود رسول خدا حضرت علی را تمام ایمان خوانده و ضربت امام علی را برتر از عبادت جن و انس تا قیامت دانسته اند.

فضایل علوی فراوان است و چون در سوال شما تعبیر «برترین فضیلت» رفت، لازم دیدم بگویم طبق احادیث، برترین فضیلت امام علی(ع) غدیر نیست. بلکه آنجایی است که خداوند خودش و امام علی را شاهد بر نبوت نبی اکرم(ص) می گیرد، چنانکه درسوره رعد می فرماید: «و یقول الذین کفروا لست مرسلا قل کفی بالله شهیدا بینی و بینکم و من عنده علم الکتاب»

البته اینکه غدیر برترین فضیلت امام علی(ع) نیست، به معنای کاستن از ارزش غدیر نخواهد بود. غدیر خم یک هویت مستقل انضمامی دارد. هویت مستقلش از این روست که غدیر، غدیر است و نظیری برایش نیست. چنانکه آن اندیشمند وقتی دربارة حضرت زهرای اطهر سخن می گوید، در انتها نتیجه می گیرد که «فاطمه، فاطمه است.» در اینجا هم باید گفت: «غدیر، غدیر است.» غدیر یک هویت مستقل و ماهیت استقلالی دارد. غدیر برترین فضیلت امام علی نیست. چون بحث استخلاف مطرح است و این بحث قبل از زمان واقعه غدیرخم هم بارها مطرح شده است. ولی نفس پیامبر بودن یا همقرین ذات مقدس خداوند به عنوان شاهد بر رسالت بودن فضیلت هایی برتر از استخلاف و وصایت است.

اما همین هویت و ماهیت مستقل غدیر، دارای جهات انضمامی است. مثلا رسول خدا در جایی از ماجرای غدیر از مردم اقرار می گیرند که طبق قرآن من اولویت نفسانی نسبت به شما دارم. طبعا و تبعا این اولویت در ولایت تجلی دارد و وقتی امام علی مولای هر کسی بود که رسول خدا بر او مولاست و بر وی ولایت دارد، اولویت نفسانی علوی نسبت به امت نیز ثابت می شود. وقتی به قرآن می نگریم می بینیم طاعت نبوی و افرادی که اولوا الامر خوانده شده اند قرین طاعت الهی است. لذا توحید بدون رسالت معنا ندارد و اصل سومی که بدون آن دو اصل توحید و رسالت هم مخدوش می گردد، اصل ولایت عالیه علویه است.

ازاین رو در دعای دوران غیبت(دعای اللهم عرفنی نفسک) بعد از درخواست شناخت توحید و رسالت، می خوانیم که خداوندا ولی ات را به من بشناسان که اگر اینطور نباشد من گمراه گشته ام. لذا آن ادیب ولایی درست سروده که این گونه درّ سفته و خوش گفته: «اصل اصل اصل دین مولا علی است.» ولایت در امتداد رسالت و توحید است. اگر ولایت پذیرفته نشود دو اصل سابق هم مقبول نخواهد شد.

در همان غدیر خم وقتی آیه نازل شد که اگر ولایت علی را ابلاغ نکنی، گویا رسالت نیز ابلاغ نشده، اشاره به همین واقعیت تنیدگی توحید و رسالت با ولایت امام علی و اولاد امام علی است. خداوند صراحتا فرموده است: «و ان لم تفعل فما بلغت رسالته.» این برهانی محکم بر ادعای مذکور است. پس غدیر اگر چه با هویت مستقلش برترین فضیلت امام علی نیست، ولی با هویت های انضمامی اش مثل هویت اولویت نفسانی علوی نسبت به امت یا هویت مشروط بودن صحت رسالت به ابلاغ ولایت، یک اقیانوس از معارف و مناقب خواهد بود. پیرو سوال شما محققان شیعه در طول تاریخ، همواره جرعه نوش اقیانوس غدیر بوده اند و آثار فراوانی در این زمینه پدید آورده اند که به کتاب علامه امینی نیز اشاره ای داشتیم. چنانکه الامامه الکبری مرحوم آقامیر قزوینی یا احقاق الحق قاضی نورالله شوشتری هم در همین راستا یعنی ناظر به «هویت استقلالی انضمامی غدیر» نوشته شده اند.

* در کتاب های فارسی درباره غدیر چه میزان پژوهش علمی را شاهد هستیم؟

مفصل ترین و چه بسا مهم ترین کتاب کلامی شیعه در راستای ولایت علوی، کتاب عبقات الانوار علامه میر حامدحسین هندی است که به زبان فارسی می باشد و اگر همه اش یک جا چاپ شود شاید بالغ بر ۷۰-۸۰ جلد بشود. تلخیص عربی این کتاب چاپ شده است و برخی علما مانند محدث قمی بخش غدیر این دایره المعارف کلامی را نیز تلخیص نموده است. همچنین در لابلای بسیاری از کتابهای کلامی فارسی بحث از واقعه غدیر و کیفیت استدلال به حدیث غدیر و واقعه غدیر برای اثبات خلافت بلافصل و وصایت الهیه علویه آمده است.

* غدیر در آینه شعر انعکاسی پررنگ داشته است. در این زمینه مطالبی را برای ما بیان نمایید.

غدیریه سرایان همواره در طول تاریخ بوده اند. علامه امینی حجم فراوانی از کتاب الغدیر را به غدیریه سرایان اختصاص داده است و چندین مجلد از الغدیر نیز که هنوز طبع نشده، احوال تعدادی از غدیریه سرایان چند قرن اخیر را در بر دارد. شعر رسانه شیعه بوده است و از این رسانه برای بیان هویت مذهبی خویش و بنیان های دینی و مذهبی خود و نمادهای بارز مثل غدیر استفاده می کرده اند. ولی شعر عربی با شعر فارسی از حیث کمیت قابل مقایسه نیست. چون میزان دیوان های اشعار عربی در طول تاریخ ده ها برابر دیوان های شعرای فارسی زبان است. عرب بیشتر به شعرگفتن اهمیت می داده و شعر را بیشتر حفظ و نگهداری می کرده است. از این جهت میزان از دست رفتن اشعار فارسی بیشتر بوده است. پس اگر می بینیم که مثلا تا قبل از قرون اخیر که عنایت به شعر در ممالک فارسی بیشتر شده، کمتر اثری از ذکر و یادکرد غدیر در اشعار فارسی است، یک دلیلش از دست رفتن حجم غالب اشعار و دواوین شاعران است. ولی با این احوال در تمام طول تاریخ شعر عربی و فارسی، یاد و نام غدیر در شعر شاعران زنده و سبز بوده است. از ابن حجاج و مهیار دیلمی و صفی الدین حلی گرفته تا ملا حسن کاشی و شیخ کاظم ازری و سید حیدر حلی و ملا مهرعلی خویی و دیگر شاعران.

* پرسشی که اینجا مطرح می شود این است که با این انعکاس گسترده واقعه غدیر در منابع عامه و نگارش کتابهای فراوان و انعکاس قوی در شعر، چرا غیرشیعیان به حقانیت ولایت علوی اقرار نمی کنند؟

این پرسش خیلی بنیادین و مهم است و پاسخش هم نیاز به بحث های دینی و روانشناسی و حتی جامعه شناسی دارد. اینکه انسان انس با دانسته ها و اعتقاداتش دارد و روانشناسی تغییر می گوید انسان درمقابل ضد دانسته ها، گارد می گیرد و مقابله می کند سوای بحث شقاوت ازلی که ما بدان معتقدیم، نشان می دهد راه بحث معارف برای استبصار مردم، پیچیده است و باید جهات روانشناسی و جامعه شناسی را نیز لحاظ نمود.

انسان فطرتا بر توحید آفریده شده و حقیقت را دوست دارد. ولی محیط تولد و زندگی و بستر خانواده و افکار والدین و خویشان و اقوام موجب می شود نسبت به یک عقیده، حالت تحجر پیدا کند. اولین شرط حقیقت طلبی این است که انسان خود را حق نپندارد و در مرحله بعد که به دنبال حق رفت یا حق را به وی نمایاندند، اگر دید حق بر خلاف اعتقاداتش است از اعتقاداتش دست بکشد. بحث های علم کلام اگر با شرایط مناسب و به دور از غوغا برگزار شود، می تواند منجر به حق گرایی مخالفان شود و به خاطر همین عامه به ویژه حنابله و وهابیان از بحث کلامی به شدت فراری اند. زیرا در محیط گفتگومحور، مجال برای شناخت حق و حقیقت مهیاتر است.

یک فکر غلط وجود دارد که می گوید نباید به بحث های مذهبی دامن زد؛ در حالی که ارزش انسان به اعتقاداتش است و بحث و گفتگو و مناظره در محیطی علمی و دوستانه می تواند باعث کاهش اختلافات و استحکام روابط همگرایی شود. دانش کلام یک دانش مفید است و تحلیل واقعه غدیر برای اثبات حقانیت ما بخشی از علم کلام است. اما وقتی مشاهده می کنیم عامه از غدیر فرار می کنند، باید با رویکردی مهرمدار و رافت گونه، سعی کنیم چیزی که با داشته های انس گرفته آنان در تضاد است را با لحن و بیانی دیگر بدانها منتقل کنیم.

از شیخ محمدتقی قمی موسس دارالتقریب مصر نقل است که اگر اسم کتاب الغدیر علامه امینی حجه الوداع می بود، نفوذ و تاثیر بیشتری در میان جوامع عامه داشت. یا ما اگر بدون فراموش کردن هویت استقلالی غدیر که بدان اشاره کردم، از هویت های انضمامی آن مثل لزوم تبعیت از آل رسول استفاده کنیم، به همان هدف غدیر(که تبلیغ ولایت است) نائل خواهیم گشت. مثلا می توانیم جهت مرجعیت علمی اهل بیت که مرحوم آیت الله بروجردی بدان تاکید داشت را برجسته کنیم. چون در ماجرای غدیر بحث ولایت همه دوازده امام معصوم ما مطرح بوده است. لذا بدون اینکه جهت هویتی خلافت و وصایت و ولایت این دوازده نور پاک را به حاشیه ببریم یا فراموش کنیم، می توانیم از عنصر ضمیمه ای لزوم تبعیت علمی یا همان مرجعیت علمی برای تبلیغ عید ولایت استفاده نماییم و نااگاهان را آگاه کنیم. این در واقع همان سبک دعوت به راه خدا با استفاده ازحکمت یا موعظه حسنه یا جدال احسن خواهد بود. چنانکه در سوره نحل فرموده است: «ادْعُ إِلَی سَبِیلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ و جَادِلْهُمْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ إِنَّ رَبَّکَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنْ ضَلَّ عَنْ سَبِیلِهِ وَهُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِینَ.»

* استاد محترم، اشاره داشتید که در غدیر فقط ولایت امام علی مطرح نبوده و ولایت دوازده امام مطرح است. به عنوان حسن ختام گفتگو، این بحث را مقداری بیشتر توضیح دهید.

غدیر، علوی الحدوث و مهدوی الخاتمه است یا به تعبیر دیگر علوی التسمیه و مهدوی المعناست. اشتباهی که برخی محققان غرب و شرق، از جمله اتان کلبرگ، مرتکب شده اند، این است که می گویند تکوین مذهب شیعه دوازده امامی، به صدر اسلام بر نمی گردد.

حال آنکه علاوه بر وجود شیعیان علوی در زمان رسول خدا، که بقیه مذاهب فاقد این مزیت اند و بعدها ساخته شده اند، ما شاهد این هستیم که این تشیع علوی صدر اسلام، از نوع دوازده امامی بوده است و رسول خدا بارها به اسامی دوازده امام اشاره داشته اند که یکی از آن موارد در ماجرای غدیر خم بوده است. لذا ولایت ائمه اهل بیت(ع) یک امتداد ابدی دارد و ما وظیفه داریم که هویت اسلام شیعی را در مراسمی چون غدیر که هویت ماست، نه فقط با عنوان عید ولایت علوی که با عنوان عید ولایت اهل بیت(ع) گرامی بداریم. امتداد بخشیدن به این واقعه که به عنوان اکمال دین و اتمام نعمت بوده، را باید اصلی ترین وظیفه ما شیعیان بخوانیم و بدانیم، و این سخنی برگرفته از مبانی دینی و مذهبی ماست. خداوند ما و شما را از خادمان و مبلغان پیام غدیر قرار دهد.