مهاجرت در سراشیبی؛ کاهش ۱۸ درصدی خروج نخبگان سلامت در سال ۱۴۰۳

زهرا وجدانی: مهاجرت نیروی انسانی متخصص به‌ویژه در حوزه سلامت، سال‌هاست که به عنوان یکی از چالش‌های راهبردی نظام بهداشت و درمان کشور شناخته می‌شود؛ چالشی که نه‌تنها ظرفیت ارائه خدمات درمانی را تحت تأثیر قرار می‌دهد، بلکه بازتابی از نارسایی‌های ساختاری، اجتماعی و اقتصادی در محیط کاری و زیست حرفه‌ای این نیروهاست. این پدیده، علاوه بر کاهش کیفیت دسترسی به خدمات سلامت، هزینه‌های قابل توجهی را نیز از منظر آموزشی، اجتماعی و اقتصادی به کشور تحمیل می‌کند.

در همین راستا، معاون علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان رئیس‌جمهور و رئیس بنیاد ملی نخبگان، در آیین امضای تفاهم‌نامه همکاری با وزارت علوم، شرکت صنایع پتروشیمی خلیج فارس و شرکت فولاد مبارکه اصفهان در تاریخ ۶ خرداد ۱۴۰۴، از دو اقدام کلیدی برای حفظ نخبگان خبر داد. به گفته وی، «آیین‌نامه نگهداشت نخبگان در دستگاه‌های اجرایی»، که بیش از دو سال در انتظار تصویب بود، نهایی شده و به زودی ابلاغ خواهد شد. همچنین، بر اساس آخرین آمار رسمی، نرخ مهاجرت نخبگان حوزه سلامت در سال ۱۴۰۳ نسبت به سال ۱۴۰۲ با کاهش ۱۸ درصدی همراه بوده است؛ آماری که از تأثیر نسبی سیاست‌های اخیر در بهبود شرایط ماندگاری نخبگان حکایت دارد.

گزارش پیش‌رو، با استناد به داده‌های آماری و تحلیل‌های کارشناسی، به بررسی ابعاد مختلف این پدیده، دلایل کاهش اخیر مهاجرت و پیامدهای آن برای نظام سلامت کشور می‌پردازد.

روند صعودی مهاجرت پزشکان از سال ۱۳۹۷ تا ۱۴۰۲

بر اساس آمار سازمان نظام پزشکی جمهوری اسلامی ایران، تعداد اعضایی که در سال ۱۳۹۷ درخواست گواهی حسن سابقه برای مهاجرت ارائه کرده‌اند، ۷۵۳ نفر بوده است. این رقم در سال ۱۳۹۸ به ۱٬۴۶۵ نفر در سال ۱۳۹۹ به ۳٬۰۷۵ نفر در سال ۱۴۰۰ به ۴٬۴۳۹ نفر و در سال ۱۴۰۱ به ۵٬۹۹۳ نفر رسیده است. نهایتاً در سال ۱۴۰۲ این آمار به ۷٬۰۰۸ نفر افزایش یافته که نشان‌دهنده رشد حدود ۹۳۲ درصدی در طی ۵ سال است.

کاهش ۱۸ درصدی در سال ۱۴۰۳؛ آغاز یک تغییر؟

به گزارش معاونت علمی ریاست‌جمهوری براساس آمار‌های اولیه منتشرشده تا بهار ۱۴۰۳ میزان تقاضا برای گواهی مهاجرت پزشکان در مقایسه با سال گذشته، با کاهش ۱۸ درصدی رو‌به‌رو بوده است. به‌عبارتی، تعداد متقاضیان مهاجرت در سال ۱۴۰۳ حدود ۵٬۷۴۶ نفر برآورد می‌شود. این کاهش هنوز با عدد مطلوب فاصله دارد و اگرچه نمی‌تواند به معنای توقف کامل مهاجرت باشد، اما می‌توان آن را نشانه‌ای از اثرگذاری برخی اقدامات سیاست‌گذاران دانست؛ اقداماتی که در صورت استمرار و تقویت، می‌توانند به روند کاهشی مهاجرت در سال‌های آینده کمک کنند.

مهاجرت پزشکان؛ بحرانی جهانی، نه‌فقط ملی

مسئله مهاجرت متخصصان سلامت صرفاً محدود به ایران نیست. 

براساس برآورد‌های سازمان جهانی بهداشت (WHO)، تا سال ۲۰۳۰ میلادی، کمبود نیروی انسانی بخش سلامت در جهان به بیش از ۱۵ میلیون نفر خواهد رسید. این کمبود به‌ویژه در کشور‌های با درآمد پایین و متوسط (Low and Middle-Income Countries - LMICs) شدیدتر خواهد بود و این کشور‌ها را با بحران جدی‌تری رو‌به‌رو می‌کند.

این کمبود در کشور‌های با درآمد پایین و متوسط شدیدتر خواهد بود؛ کشور‌هایی که با مشکلات اقتصادی و ضعف نظام‌های حمایتی، از قدرت رقابت برای نگهداشت نیرو‌های خود برخوردار نیستند.

ایالات متحده نمونه‌ای از چالش جهانی؛ بیش از ۱۲۰ هزار نفر تا ۲۰۳۰

طبق گزارش انجمن کالج‌های پزشکی آمریکا (AAMC) در پایان سال ۲۰۲۴ ایالات متحده با کمبود ۶۴٬۰۰۰ پزشک مواجه بوده و پیش‌بینی می‌شود که این رقم تا سال ۲۰۳۰ به بیش از ۱۲۱٬۰۰۰ نفر برسد. این آمار‌ها نشان می‌دهد که حتی کشور‌های پیشرفته با نظام‌های قوی سلامت نیز در جذب و نگهداشت نیروی انسانی دچار مشکل شده‌اند و همین امر فرصت‌های جذابی برای مهاجرت متخصصان سلامت از کشور‌های دیگر فراهم کرده است.

رشد پایدار اقتصاد سلامت و افزایش تقاضا

مطالعات سازمان همکاری و توسعه اقتصادی (OECD) نشان می‌دهد که بین سال‌های ۲۰۰۰ تا ۲۰۲۲‌ سهم اقتصاد سلامت در تولید ناخالص داخلی (GDP) جهانی از ۸.۶٪ به بیش از ۱۰.۲٪ افزایش یافته است. پیش‌بینی‌ها حاکی از آن است که این روند صعودی تا سال ۲۰۳۰ نیز ادامه خواهد داشت. این یعنی افزایش پیوسته تقاضا برای نیروی انسانی در بخش سلامت و تشدید رقابت جهانی برای جذب این نیروها.

تحلیل‌های اقتصادی نیز نشان می‌دهد از سال ۲۰۰۰ تاکنون، بخش سلامت رشد قابل توجهی در مقایسه با بخش‌هایی، چون کشاورزی و صنعت داشته است. این رشد نه‌تنها تقاضا برای نیروی کار متخصص را افزایش داده، بلکه بر رقابت جهانی برای جذب این نیرو‌ها نیز افزوده است. روندی که تا سال ۲۰۳۰ ادامه خواهد داشت و چالش‌های کشور‌ها برای حفظ نیروی انسانی خود را دوچندان خواهد کرد.

برخی از دلایل مهاجرت پزشکان ایرانی

مطالعات و نظرسنجی‌های داخلی نشان می‌دهد مهم‌ترین دلایل مهاجرت متخصصان حوزه سلامت عبارت‌اند از:

• شرایط کاری نامناسب (ساعات طولانی، فشار روانی بالا، درآمد ناکافی)

• نبود امنیت شغلی، اقتصادی و اجتماعی

• فرصت‌های محدود برای پیشرفت علمی و حرفه‌ای و فرصت‌های محدود برای پیشرفت حرفه‌ای

• کمبود زیرساخت‌های تحقیقاتی و نوآوری

• مشکلات سیاسی، مدیریتی و نارضایتی از آینده حرفه‌ای

پرداختن به این عوامل و طراحی برنامه‌های جامع برای بهبود شرایط کاری و رفاهی کادر سلامت، از جمله الزامات مهم در مهار روند مهاجرت است.

تأثیر اقدامات اخیر و نقش سیاست‌گذاری هوشمندانه در مهار مهاجرت

کاهش ۱۸ درصدی آمار مهاجرت در سال جاری را می‌توان نتیجه برخی سیاست‌های مداخله‌گرانه و تشویقی دانست که از جمله آنها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• افزایش ظرفیت در آزمون‌های دستیاری

• بهبود پرداختی‌ها در مناطق محروم

• طرح‌های مشوق برای ماندگاری در کشور

• تسهیل دسترسی به دوره‌های تخصصی و فوق‌تخصصی

• توجه به ارتقاء منزلت اجتماعی پزشکان در رسانه‌ها و نهاد‌ها

این کاهش نشان‌دهنده آن است که با تدوین سیاست‌های مبتنی بر شواهد و تقویت نظام حمایتی از متخصصان سلامت، امکان کنترل این روند وجود دارد. البته تحقق اهداف پایدار در این زمینه، نیازمند اقدامات ساختاری و چندوجهی است؛ از اصلاح قوانین کاری و آموزشی گرفته تا حمایت اقتصادی و روانی.

موضوع مهاجرت کادر سلامت، به‌ویژه پزشکان و پرستاران، یکی از مهم‌ترین تهدید‌های پیش‌روی نظام سلامت کشور در سال‌های آینده است. کاهش محسوس ۱۸ درصدی در سال ۱۴۰۳، می‌تواند نخستین نشانه از بازگشت ثبات و اعتماد در این حوزه باشد، اما همچنان نیازمند اقدامات ساختاری عمیق، سرمایه‌گذاری‌های هدفمند، و مشارکت میان دولت، نهاد‌های علمی و جامعه پزشکی است.

اگر بخواهیم با چالش جهانی کمبود نیروی سلامت مواجه شویم، حفظ و تقویت سرمایه انسانی داخلی، دیگر یک انتخاب نیست؛ یک ضرورت است.

اکنون بیش از هر زمان دیگر، کشور نیازمند حفظ سرمایه انسانی ارزشمند خود در حوزه سلامت است؛ سرمایه‌ای که با رفتن هر یک از اعضای آن، بخشی از توانمندی‌های نظام سلامت از دست می‌رود.

انتهای پیام/