از نوبل تا بوکر؛ جایزههایی که مسیر ادبیات را میسازند
ریحانه رفیعی- به گزارش خبرنگار گروه فرهنگ و هنر برنا؛ فضای ادبی در هر نقطه از جهان، تابع فرهنگ، تاریخ و شرایط اجتماعی همان جغرافیاست. ارزشگذاری آثار ادبی و میزان تاثیر آنها بر مخاطبان نیز در دورهها و مکانهای مختلف تفاوتهای چشمگیری دارد. با این حال، از گذشته تا امروز و علیرغم تمام تغییرات فرهنگی و رسانهای، کتاب و کتابخوانی همچنان جریان زندهای داشته و مخاطبان خود را حفظ کرده است. شاید بتوان گفت مهمترین تغییر، نه در اصل خواندن بلکه در سلیقهها و ژانرهای منتخب نسلها رخ داده است.
فارغ از بستر فرهنگی، هر اثر مکتوب برای دیدهشدن و انتخاب شدن توسط مخاطبان، نیازمند معرفی، رسانه و جریانسازی است. در این میان، جوایز ادبی در بسیاری از نقاط جهان میتوانند سریعترین و موثرترین مسیر رسانهای برای مطرح شدن یک اثر باشند؛ مسیری که نهتنها به دیدهشدن کتاب کمک میکند بلکه در بسیاری موارد منجر به افزایش چشمگیر فروش آن میشود. میزان تاثیرگذاری این جوایز در کشورهای مختلف متفاوت است اما در جوایز معتبر جهانی، دریافت یک جایزه میتواند مسیر حرفهای نویسنده و سرنوشت آثار او را بهطور بنیادین و پایدار تغییر دهد.
در ادامه به مهمترین جوایز ادبی بینالمللی جهان نگاهی میاندازیم...
جایزه نوبل ادبیات (Nobel Prize in Literature)
سال تأسیس: ۱۹۰۱
مدت فعالیت: بیش از ۱۲۰ سال (فعال)
نوع جایزه: بینالمللی، آکادمیک
مرجع اهدا: آکادمی سوئد
نوبل ادبیات معتبرترین جایزه ادبی جهان است که نه به یک اثر مشخص بلکه به مجموعه آثار یک نویسنده تعلق میگیرد. ورود به این جایزه نیازمند ارسال اثر نیست و نامزدها از سوی نهادهای دانشگاهی، موسسات علمی و نویسندگان برجسته معرفی میشوند. نوبل بیش از آنکه به فروش یا محبوبیت توجه داشته باشد، بر «اثرگذاری ادبی پایدار» تمرکز دارد.
بر اساس وصیتنامه آلفرد نوبل، این جایزه هر سال به نویسندهای اهدا میشود که «در حوزه ادبیات، برجستهترین مجموعه آثار را در جهتی آرمانی یا ایدهآل خلق کرده باشد». آکادمی سوئد برنده را تعیین میکند و نام او را هر سال در اوایل ماه اکتبر اعلام مینماید.
جایزه بوکر (Booker Prize)
سال تأسیس: ۱۹۶۹
مدت فعالیت: بیش از ۵۵ سال (فعال)
نوع جایزه: مستقل، بینالمللی
حوزه: رمان انگلیسیزبان
جایزه بوکر یکی از جریانسازترین جوایز ادبی معاصر است. شرط ورود به این جایزه، انتشار رمان به زبان انگلیسی در بریتانیا یا ایرلند است. بوکر تاثیر مستقیمی بر بازار نشر دارد و اغلب موجب جهش چشمگیر فروش آثار برگزیده میشود.
جایزه ادبی من بوکر (Man Booker Prize) که معمولا با نام «بوکر» شناخته میشود، هر سال به بهترین رمان جدید انگلیسیزبان که توسط نویسندگان کشورهای همسود بریتانیا، جمهوری ایرلند یا زیمبابوه نوشته شده باشد، اهدا میشود. اعلام نام برنده بازتاب گستردهای در رسانهها دارد و همین مسئله، نقش تعیینکنندهای در موفقیت تجاری کتاب ایفا میکند.
در سال ۲۰۰۵، نسخهای مستقل با عنوان جایزه بینالمللی بوکر معرفی شد. همچنین نسخه روسی این جایزه با نام «بوکر روسی» از سال ۱۹۹۲ فعالیت خود را آغاز کرده است.
جایزه بینالمللی بوکر(International Booker Prize)
سال تأسیس: ۲۰۰۵
مدت فعالیت: ۲۰ سال (فعال)
نوع جایزه: مستقل
حوزه: آثار ترجمهشده
این جایزه به رمانها و مجموعهداستانهایی تعلق میگیرد که از زبانهای دیگر به انگلیسی ترجمه شدهاند. جایزه بهصورت مشترک به نویسنده و مترجم اهدا میشود و نقش مهمی در معرفی و دیدهشدن ادبیات غیرانگلیسیزبان در بازار جهانی دارد.
جایزه گنکور(Prix Goncourt)
سال تأسیس: ۱۹۰۳
مدت فعالیت: بیش از ۱۲۰ سال (فعال)
نوع جایزه: ملی، فرهنگی
کشور: فرانسه
گنکور مهمترین و معتبرترین جایزه ادبی فرانسه است. شرط ورود به این جایزه، انتشار رمان به زبان فرانسوی در همان سال است. با وجود مبلغ مالی اندک، دریافت جایزه گنکور معمولا با فروش میلیونی کتاب همراه میشود.
این جایزه بر اساس وصیتنامه «ادموند دو گنکور» پایهگذاری شد. مجمع ادبی گنکور بهطور رسمی در سال ۱۹۰۲ تاسیس شد و نخستین دوره جایزه در ۲۱ دسامبر ۱۹۰۳ اهدا گردید. گنکور هر سال به «بهترین اثر داستانی منتشرشده در همان سال» تعلق میگیرد و در اغلب موارد به یک رمان اعطا میشود.
هر نویسنده تنها یکبار در طول زندگی ادبی خود میتواند برنده این جایزه شود. رومن گاری تنها استثنای تاریخ گنکور است که یکبار با نام واقعی خود و بار دیگر با نام مستعار «امیل آژار» این جایزه را دریافت کرد.
جایزه پولیتزر«بخش داستان» (Pulitzer Prize for Fiction)
سال تأسیس: ۱۹۱۷
مدت فعالیت: بیش از ۱۰۰ سال (فعال)
نوع جایزه: ملی
کشور: ایالات متحده آمریکا
جایزه پولیتزر برای داستان، یکی از هفت شاخه اصلی و معتبر جایزه پولیتزر است. این جایزه آمریکایی بهصورت سالانه به آثار برتر ادبی اعطا میشود و در بخش داستان، به یک اثر داستانی برجسته نوشته نویسندهای آمریکایی تعلق میگیرد که ترجیحا به زندگی در آمریکا پرداخته باشد و در سال پیش از برگزاری مراسم منتشر شده باشد.
از سال ۱۹۸۰، فهرست فینالیستها توسط هیئت داوران اعلام میشود که معمولا شامل سه اثر است. جایزه پولیتزر داستان از قدیمیترین شاخههای این جایزه محسوب میشود و در طول تاریخ خود هرگز بهطور مشترک به دو نویسنده در یک سال اهدا نشده است. در میان برندگان، نویسندگانی چون بوث تارکینگتون، ویلیام فاکنر و جان آپدایک موفق شدهاند دو بار این جایزه را از آن خود کنند.
جایزه سروانتس (Premio Miguel de Cervantes)
سال تأسیس: ۱۹۷۶
مدت فعالیت: نزدیک به ۵۰ سال (فعال)
نوع جایزه: دولتی، بینالمللی
حوزه: ادبیات اسپانیاییزبان
جایزه سروانتس مهمترین و معتبرترین جایزه ادبی جهان اسپانیاییزبان است و اغلب به نویسندگانی تعلق میگیرد که مجموعه آثارشان نقش ماندگاری در ادبیات اسپانیایی داشته است.
جایزه میگل دو سروانتس (Premio Miguel de Cervantes) هر ساله توسط وزارت فرهنگ اسپانیا اهدا میشود و نام آن به یاد میگل دو سروانتس، نویسنده برجسته قرن هفدهم و خالق رمان «دن کیشوت»، انتخاب شده است. این جایزه به مجموعه آثار یک نویسنده تعلق میگیرد و مراسم اهدای آن هر سال در ماه آوریل، همزمان با سالگرد درگذشت سروانتس، در شهر آلکالا دِهِنارس، محل تولد او، برگزار میشود.
ارزش مالی این جایزه در حال حاضر ۹۰ هزار یورو است، هرچند در برخی سالها بهصورت استثنایی مبلغ بیشتری اهدا شده است. جایزه سروانتس از تاثیرگذارترین جوایز ادبی جهان به شمار میرود و جایگاه ویژهای در جهان اسپانیاییزبان دارد.
جایزه آسترید لیندگرن(Astrid Lindgren Memorial Award)
سال تأسیس: ۲۰۰۲
مدت فعالیت: بیش از ۲۰ سال (فعال)
نوع جایزه: دولتی، بینالمللی
حوزه: ادبیات کودک و نوجوان
جایزه آسترید لیندگرن بزرگترین و پرارزشترین جایزه ادبی حوزه کودک و نوجوان در جهان است. این جایزه نهتنها به نویسندگان و تصویرگران بلکه به نهادها و سازمانهای فعال در ترویج کتابخوانی برای کودکان و نوجوانان نیز تعلق میگیرد. تمرکز اصلی آن بر تاثیر فرهنگی، اجتماعی و انسانی آثار است.
این جایزه به یاد آسترید لیندگرن، نویسنده برجسته سوئدی و خالق آثاری ماندگار در ادبیات کودک، پایهگذاری شد. لیندگرن علاوه بر فعالیت ادبی، شخصیتی انساندوست و تاثیرگذار در حوزه حقوق کودکان بود و همواره بر اهمیت آیندهسازی از مسیر ادبیات تاکید داشت. پس از درگذشت او در سال ۲۰۰۲، دولت سوئد تصمیم گرفت جایزهای بینالمللی را به نام او بنیانگذاری کند تا یادش گرامی داشته شود و علاقه به ادبیات کودک و نوجوان در سراسر جهان ترویج یابد.
جایزه پن/ فاکنر(PEN/Faulkner Award)
سال تأسیس: ۱۹۸۱
مدت فعالیت: بیش از ۴۰ سال (فعال)
نوع جایزه: مستقل، صنفی
کشور: ایالات متحده آمریکا
جایزه پن/فاکنر یکی از مستقلترین جوایز ادبی آمریکا به شمار میرود و ویژگی شاخص آن، داوری توسط نویسندگان است. این جایزه خود را متعهد به استقلال از بازار نشر و جریانهای سیاسی میداند.
جایزه پن/فاکنر برای داستان، مبلغ ۱۵ هزار دلار را به بهترین اثر داستانی سال که توسط نویسندهای آمریکایی نوشته شده باشد، اهدا میکند. چهار نویسندهای که به مرحله نهایی راه پیدا میکنند نیز هر یک ۵ هزار دلار جایزه نقدی دریافت میکنند. این جایزه برای نخستینبار در سال ۱۹۸۱ اعطا شد و نام آن از ویلیام فاکنر، نویسنده برجسته و برنده نوبل ادبیات، گرفته شده است.
در طول سالها، نویسندگانی چون دبورا ایزنبرگ، شرمن الکسی، جوزف اونیل و جولی اتسوکا از برندگان این جایزه بودهاند.
جایزه الکس (Alex Awards)
سال تأسیس: ۱۹۹۸
مدت فعالیت: بیش از ۲۵ سال (فعال)
نوع جایزه: مستقل، فرهنگی
مرجع اهدا: انجمن کتابخانههای آمریکا (ALA) – بخش خدمات کتابخانهای جوانان (YALSA)
حوزه: ادبیات بزرگسال با مخاطب جوان
جایزه الکس به کتابهایی تعلق میگیرد که برای مخاطب بزرگسال نوشته شدهاند اما برای گروه سنی جوان، بهویژه ۱۸ تا ۲۵ سال، نیز جذاب، قابلدرک و اثرگذارند. این جایزه برخلاف بسیاری از جوایز ادبی، نه بر سن نویسنده بلکه بر دامنه و کیفیت ارتباط اثر با نسل جوان تمرکز دارد.
شرط ورود به جایزه الکس، انتشار رسمی کتاب در بازار نشر آمریکا در سال مورد داوری است. آثار میتوانند در قالب رمان، مجموعه داستان، غیرداستانی یا روایتهای ژانری ارائه شوند، به شرط آنکه از نظر زبانی و محتوایی برای مخاطب جوان معنا و کشش داشته باشند.
هر سال ده عنوان کتاب بهعنوان آثار برگزیده معرفی میشوند. جایزه الکس بیش از آنکه ماهیتی رقابتی و تکبرنده داشته باشد، رویکردی معرفیمحور و جریانساز دارد. انتخاب آثار توسط کتابداران حرفهای و متخصصان حوزه نوجوان و جوان انجام میشود؛ ویژگیای که به این جایزه اعتباری صنفی و کاربردی بخشیده است.
در سالهای اخیر، بسیاری از کتابهای برگزیده جایزه الکس پس از دریافت این عنوان، جایگاهی ثابت در کتابخانهها، دانشگاهها و فهرستهای مطالعاتی جوانان پیدا کردهاند و این جایزه نقش مهمی در پیوند میان ادبیات بزرگسال و نسل جوان ایفا کرده است.
جایزه لَنگام (Langum Prize in American Historical Fiction)
سال تأسیس: ۲۰۰۱
مؤسس: دیوید جی. لَنگام
مدت فعالیت: بیش از دو دهه (فعال)
نوع جایزه: مستقل، تخصصی
مرجع اهدا: بنیاد لَنگام (The Langum Foundation)
حوزه: رمان تاریخی آمریکا
جایزه لَنگام به رمانهای تاریخی آمریکایی تعلق میگیرد که تاریخ را نه صرفا بهعنوان پسزمینه بلکه بهمثابه هسته اصلی روایت به کار میگیرند. تمرکز این جایزه بر آثاری است که از نظر دقت تاریخی، پژوهش مستند و کیفیت ادبی در سطحی بالا قرار داشته باشند.
شرط ورود به این جایزه، انتشار رسمی رمان در سال داوری و تعلق آن به ژانر داستان تاریخی با محوریت تاریخ ایالات متحده است. داوران جایزه لَنگام توجه ویژهای به صحت جزئیات تاریخی، میزان تحقیق نویسنده و پیوند این عناصر با شخصیتپردازی و ساختار روایی اثر دارند.
این جایزه معمولا یک برنده اصلی دارد و در برخی دورهها، آثار شایسته تقدیر نیز معرفی میشوند. جایزه لَنگام برخلاف جوایز پررسانه و جریانساز، بیشتر در میان نویسندگان حرفهای، منتقدان و علاقهمندان جدی ادبیات تاریخی اعتبار دارد و دریافت آن نوعی تایید تخصصی در این ژانر محسوب میشود.
به برنده جایزه مبلغ هزار دلار اهدا میشود و مراسم آن بهصورت سالانه در ایالت واشینگتن برگزار میشود. آثار شرکتکننده باید حضور خود را در همان سال داوری بهطور رسمی اعلام کرده باشند. لَنگام جایزهای کمسروصدا، اما معتبر است؛ جایزهای که مرز میان تخیل ادبی و تحریف تاریخ را جدی میگیرد.
جایزه گاردین (Guardian First Book Award)
سال تأسیس: ۱۹۹۹
مدت فعالیت: ۱۹۹۹ تا ۲۰۱۵
نوع جایزه: مستقل، رسانهای
مرجع اهدا: روزنامه گاردین (The Guardian)
حوزه: نخستین کتاب نویسندگان (رمان، مجموعهداستان، غیرداستانی)
جایزه گاردین یکی از جوایز شاخص ادبی بریتانیا بود که تمرکز اصلی خود را بر اولین کتاب نویسندگان قرار داد؛ جایزهای که نه برای تثبیت نامهای بزرگ بلکه برای کشف صداهای تازه و معرفی نویسندگان نوپا طراحی شده بود. هدف گاردین از راهاندازی این جایزه، فراهم کردن مسیری رسانهای برای ورود نویسندگان جوان به فضای حرفهای نشر بود.
شرط ورود به این جایزه، انتشار نخستین کتاب نویسنده در سال مورد داوری بود. آثار میتوانستند در قالب رمان، مجموعهداستان یا غیرداستانی ارائه شوند، به شرط آنکه اولین تجربه رسمی نویسنده در قالب کتاب محسوب شوند. داوری جایزه توسط ترکیبی از منتقدان ادبی، نویسندگان و اعضای تحریریه روزنامه گاردین انجام میشد؛ ترکیبی که به این جایزه هم اعتبار حرفهای میداد و هم قدرت رسانهای.
ریشه این جایزه به جایزه بهترین داستان گاردین بازمیگردد؛ جایزهای که نخستینبار در سال ۱۹۶۵ توسط روزنامه گاردین بنیان گذاشته شد و هر سال به یک اثر داستانی از نویسندگان بریتانیایی یا کشورهای عضو کامنولث که در بریتانیا منتشر شده بود، تعلق میگرفت. در سال ۱۹۹۹، گاردین با تغییر رویکرد این جایزه را به «جایزه کتاب اول گاردین» تبدیل کرد و دامنه آن را به آثار غیرداستانی نیز گسترش داد، با این شرط که فقط نخستین کتاب هر نویسنده بررسی شود.
جایزه گاردین در طول فعالیت خود، سکوی پرتاب بسیاری از نویسندگان جوان بود و نقش مهمی در معرفی استعدادهای تازه به فضای ادبی بریتانیا ایفا کرد. با وجود اعتبار ادبی و رسانهای، این جایزه در سال ۲۰۱۵ بهدلیل تغییر سیاستهای فرهنگی و مسائل مالی روزنامه گاردین متوقف شد. با این حال، نام آن همچنان بهعنوان یکی از موثرترین جوایز در کشف استعدادهای ادبی در حافظه ادبی بریتانیا باقی مانده است؛ جایزهای که به «اولین قدم» اهمیت میداد.
جایزه یومیوری (Yomiuri Prize for Literature)
سال تأسیس: ۱۹۴۹
مدت فعالیت: بیش از ۷۵ سال (فعال)
نوع جایزه: مستقل، رسانهای، ملی
مرجع اهدا: روزنامه یومیوری شیمبون (Yomiuri Shimbun) – ژاپن
حوزه: ادبیات داستانی، شعر، نمایشنامه، نقد و پژوهش
جایزه یومیوری یکی از قدیمیترین و معتبرترین جوایز ادبی ژاپن است که از سال ۱۹۴۹ تاکنون بهصورت مستمر برگزار میشود. این جایزه به آثار برجستهای تعلق میگیرد که در سال پیش از داوری در ژاپن منتشر شده باشند و حوزههایی چون رمان، شعر، نمایشنامه، نقد ادبی و پژوهش/ترجمه را دربرمیگیرد.
شرط ورود به جایزه یومیوری، انتشار رسمی اثر در ژاپن در بازه زمانی تعیینشده است. آثار توسط هیئتی متشکل از نویسندگان، منتقدان و متخصصان ادبی داوری میشوند و در نهایت، برگزیدگان هر بخش معرفی میشوند. این جایزه همراه با لوح تقدیر و جایزه نقدی حدود دو میلیون ین ژاپن اهدا میشود.
یومیوری بیش از آنکه جایزهای بینالمللی باشد، نماد اعتبار ادبی داخلی در ژاپن محسوب میشود و دریافت آن برای نویسندگان، شاعران و پژوهشگران ادبی، جایگاهی حرفهای و تثبیتشده به همراه دارد. در طول بیش از هفت دهه فعالیت، این جایزه به یکی از ستونهای اصلی نظام ادبی ژاپن تبدیل شده و برندگان آن معمولا در سطوح بالای ادبیات این کشور شناخته میشوند.
در نگاه آخر با مرور جوایز ادبی جهان درمییابیم، جایزه ادبی صرفا یک رویداد سالانه یا رقابتی نمادین نیست بلکه بخشی از سازوکار قدرت، اعتبار و دیدهشدن در فضای فرهنگی هر کشور به شمار میآید. برخی جوایز با پشتوانه نهادی و تاریخی، معیارهای ادبی را تثبیت میکنند؛ برخی دیگر با استقلال و جسارت، صداهای تازه را به میدان میآورند و مسیر حرفهای نویسندگان را تغییر میدهند. آنچه در نهایت به یک جایزه اعتبار میبخشد، نه فقط قدمت یا مبلغ آن بلکه شفافیت داوری، تداوم برگزاری و پیوندش با جامعه ادبی است. جوایزی که این ویژگیها را حفظ کردهاند، توانستهاند فراتر از مرزهای جغرافیایی عمل کنند و به بخشی از حافظه فرهنگی جهان تبدیل شوند؛ حافظهای که همچنان مسیر ادبیات را شکل میدهد.
انتهای پیام/
