۶ اثر مخرب زمین‌لرزه

به گزارش گروه اجتماعی برنا ؛ حسین مهرجردی در پنجمین میزگرد با موضوع "زمین‌شناسی زلزله" با بیان اینکه زمین‌لرزه‌ای با شدت 12 مرکالی با پرتاب اجسام به هوا و حرکت موجدار و تغییر شکل زمین در محل وقوع زلزله همراه است، دومین اثر سطحی زلزله را تخریب ساختمان‌ها دانست و افزود: در این مورد باید توجه داشت که زمین‌لرزه‌ها عموماً پس‌لرزه دارند، اما الزاماً زلزله اصلی با پیش‌لرزه همراه نیست؛ به عبارتی نخستین زلزله می‌تواند بدون پیش‌لرزه با حداکثر بزرگی خود اتفاق بیفتد.

وی ضمن اشاره به ضعیف‌تر بودن بزرگی پس‌لرزه‌ها، آن‌ها را برای ساختمان‌های در معرض ریزش مشکل‌ساز توصیف کرد.

مدیرکل راهبری امور فرهنگی جهاد دانشگاهی نشست زمین و ایجاد شکاف در آن را سومین اثر سطحی زمین‌لرزه عنوان کرد و افزود: این پدیده در اثر ایجاد تغییر در خواص فیزیکی خاک حاصل می‌شود.

مهرجردی، کج شدن خطوط راه‌آهن و تخریب پل‌ها را از دیگر آثار سطحی زمین‌لرزه بیان کرد و ادامه داد: در تصاویر باقی‌مانده از زلزله 17 ژانویه 1995 کوبه (ژاپن) که در اثر آزاد شدن انرژی حاصل از نزدیک شدن (همگرایی) صفحه اقیانوس آرام و صفحه فیلیپین به سمت ژاپن به وجود آمد، آثاری از تخریب پل‌ها نیز مشاهده می‌شود.

وی بزرگ‌ترین زلزله تاریخ ژاپن و چهارمین زلزله بزرگ جهان را زمین‌لرزه 11 مارس 2011 میلادی اعلام کرد و توضیح داد: بزرگی این زلزله حدود 9 تا 9.1 ریشتر بوده و در ساعت 2:46 دقیقه بعد از ظهر، به وقت محلی اتفاق افتاد و لرزش به مدت 6 دقیقه به طول ‌انجامید.

مدیرکل راهبری امور فرهنگی جهاددانشگاهی با بیان اینکه زلزله‌های ژاپن از کم عمق تا عمق کانونی زیاد متغیر است، عمق کانونی این زلزله را از نوع کم دانست و گفت: از آثار سطحی این زلزله می‌توان به سونامی اشاره کرد که به دنبال آن امواجی به ارتفاع بالغ بر 30 متر در سطح اقیانوس به وجود آمد.

مهرجردی آن‌گاه به پیش‌لرزه‌ها و پس‌لرزه‌های این زمین‌لرزه پرداخت و توضیح داد: دو روز قبل از زلزله اصلی، در ساعت 11:45 نهم مارس زلزله‌ای به بزرگی 7.3 ریشتر و در ساعت 6:23 یک روز قبل از آن زلزله‌ای به بزرگی 6.4 ریشتر اتفاق افتاد. این در حالی است که در طول 4 روز پس از زلزله اصلی 900 پس‌لرزه به وقوع پیوست.

وی کشته‌شدگان این زلزله را 15 هزار و 894 نفر، ناپدیدشدگان را 2546 نفر و تعداد زخمی‌ها را 6 هزار و 156 نفر اعلام کرد و توضیح داد: هر زمان که کانون زمین‌لرزه در بستر اقیانوس و دریا باشد، سونامی اتفاق می‌افتد.

مدیرکل راهبری امور فرهنگی جهاددانشگاهی در توضیح این پدیده، تشریح کرد: در هنگام سونامی امواج ناشی از زمین‌لرزه به سطح اقیانوس می‌آیند و در اثر آن در سطح آب، موج ایجاد می‌شود.

مهرجردی ادامه داد: در کانون سطحی زمین‌لرزه یا به عبارتی در نقطه‌ای که در بالای کانون اصلی زمین‌لرزه قرار دارد، طول موج بسیار زیاد و بین 100 تا 700 کیلومتر و ارتفاع آن بسیار کم است، لذا سونامی بدون آنکه دیده شود می‌تواند از اقیانوس‌ها عبور کند، زیرا در ابتدا ارتفاعی کمتر از یک متر دارد. این در حالی است که پس از وقوع سونامی هر چه به ساحل نزدیک‌تر می‌شویم طول موج کوتاه‌تر شده، ارتفاع آن‌ افزایش می‌یابد؛ به طوری که به محض ورود به آب‌های سطحی و کم عمق به صورت امواج مخرب به آرامی حرکت می‌کند و به صورت کُپه‌ای به ارتفاع 30 متر در می‌آید. شایان ذکر است سرعت حرکت امواج در اثر سونامی بین 500 تا 800 کیلومتر در ساعت است و هر چه به ساحل نزدیک می‌شود، سرعت آن کاهش می‌یابد.

وی اولین زنگ خطر وقوع سونامی را عقب‌نشینی یا پسروی آب از سواحل عنوان کرد و توضیح داد: بعد از این عقب‌نشینی، آب به سوی ساحل پیش‌روی می‌کند که این اتفاق بین 5 تا 30 دقیقه بعد از عقب‌نشینی اولیه اتفاق می‌افتد؛ بنابراین آلارم‌های هشداردهنده بلافاصله بعد از این عقب‌نشینی شروع به کار می‌کنند. پس از آن امواج خروشانی که قادر به صدها متر پیشروی در خشکی است، ظاهر می‌شوند.

مدیرکل راهبری امور فرهنگی جهاددانشگاهی با بیان اینکه این صرفاً زلزله نیست که باعث ایجاد سونامی می‌شود، تصریح کرد: فعالیت‌های آتشفشانی یا وقوع زمین‌لغزش در بستر اقیانوس‌ها نیز می‌تواند سونامی ایجاد کند؛ البته بیش‌ترین سونامی‌ها در اثر وقوع زلزله‌ اتفاق می‌افتند.

وی در ادامه، زلزله و سونامی سال 2011 ژاپن را، به نقل از نخست‌وزیر این کشور، بدترین و سخت‌ترین بحران ژاپن بعد از جنگ جهانی دوم نامید.

مهرجردی آتش‌سوزی را از دیگر آثار زلزله نام برد و با بیان اینکه خسارت‌های ثانویه گاهی از خسارت خود زلزله بیشتر است، ادامه داد: گسیختگی دامنه‌ها، زمین‌لغزش و سنگ‌ریزش در مناطق کوهستانی نیز از دیگر آثار زلزله است.

وی از جمله این موارد در ایران را به سقوط سنگ در اثر وقوع زلزله 27 اردیبهشت 1373 در جاده هراز و نیز ریزش سنگ در سال 1386 در جاده چالوس اشاره کرد.  

مدیرکل راهبری امور فرهنگی جهاددانشگاهی از آخرین اثر زلزله تحت عنوان تلفات انسانی (مرگ و میر) یاد کرد و پرتلفات‌ترین زلزله‌ها را به ترتیب زلزله 8 ریشتری 23 ژانویه 1556 چین (830 هزار کشته)، زلزله 7.6 ریشتری 1976 تانگشان در چین (650 هزار کشته)، زلزله 7 ریشتری 2010 هائیتی (316 هزار کشته)، زلزله 7.5 ریشتری 1737 کلکته هند (300 هزار کشته) و زلزله 9.3 ریشتری سال 2004 در سوماترا، اندونزی عنوان کرد که 220 هزار کشته بر جای گذاشت.

مهرجردی سپس به آمار تعداد زلزله‌های بیش از 7.5 ریشتر از سال 1900 تا 2018 پرداخت و اظهار کرد: تعداد زلزله‌های بین 7.5 تا 7.9 ریشتر در طول این سال‌ها 168 مورد، تعداد زلزله‌های بین 8 تا 8.9 ریشتر 88 مورد و زلزله‌های مساوی و بیشتر از 9 ریشتر 6 مورد بوده است (مجموع 262 زلزله در طول 118 سال).

وی با اشاره به زلزله 7.3 ریشتری سرپل‌ذهاب در 12 نوامبر 2017 (21 آبان 96) در جدول زلزله‌های بالای 6.5 ریشتر سال 2017، گفت: نکته قابل توجه این است که وقوع این زلزله در سال 2017 ایران را به لحاظ میزان خطر زلزله‌خیزی در جایگاه دوازدهم در بین کشورهای لرزه‌خیز قرار داد.

مدیرکل راهبری امور فرهنگی جهاددانشگاهی گفت: بررسی‌های آماری ارتباط معنادار و شناخته شده‌ای را بین حالت‌های ماه و رخ دادن زلزله نشان نمی‌دهد؛ به عبارتی بین تاریخ شمسی یا قمری و رخ دادن زلزله رابطه خاصی دیده نشده است.

مهرجردی، علت اصلی وقوع زمین‌لرزه‌های ایران را قرار گرفتن این کشور در کمربند کوه‌زایی آلپ - هیمالیا و محصور شدن صفحه ایران در بین صفحه اوراسیا از شمال، صفحه آفریقایی - عربی از جنوب غرب و صفحه استرالیا - هندوستان از جنوب شرق دانست و گفت: همگرایی (قاره‌ای-قاره‌ای) یا نزدیک شدن این صفحات به سوی یکدیگر، صفحه ایران را تحت فشار قرار می‌دهد، به نحوی که میزان همگرایی از حدود یک تا 5 سانتی‌متر در سال متغیر است و این همگرایی باعث می‌شود پوسته ایران حدود 24 میلی‌متر تا 3 سانتی‌متر در سال فشرده‌تر شود.

وی در همین رابطه به نفوذ ماگما و ایجاد پوسته اقیانوسی در بستر دریای سرخ و تبدیل شدن تدریجی آن به اقیانوس اشاره کرد و توضیح داد: گسترده شدن بستر دریای سرخ موجب حرکت صفحه (plate) آفریقایی - عربی به سوی صفحه ایران و وقوع زلزله در اثر تنش ذخیره شده در پوسته کشورمان شده و در آینده نیز موجب بسته شدن کامل خلیج فارس خواهد شد.

مدیرکل راهبری امور فرهنگی جهاددانشگاهی گسل جوان و فعال را گسلی که رسوبات دوران چهارم زمین‌شناسی را قطع کرده باشد، تعریف کرد و افزود: در ایران بیش از 120 گسل وجود دارد که تنها 20 مورد آن‌ها به طور دقیق و کامل شناسایی شده‌اند. ضمن آن که ارتباط بین طول گسل و بزرگی زمین‌لرزه اثبات شده، به طوری که هر چه طول گسل بیشتر باشد، می‌تواند زمین‌لرزه بزرگ‌تری را رقم زند.

مهرجردی، بزرگ‌ترین گسل ایران را گسل زاگرس با طول بیش از 1000 کیلومتر اعلام کرد و گفت: گسل ارومیه، تبریز، آستارا، البرز، فیروزکوه، سمنان، میامی و ... نیز از دیگر گسل‌های ایران هستند. از جمله گسل‌های تهدیدکننده برای تهران گسل "مُشا" است.

وی با بیان اینکه این گسل توانایی ایجاد زلزله‌ای با بزرگی حدود 7.3 ریشتر را دارد، ایران را از نظر لرزه زمین‌ساختی به چهار ناحیه شامل "زاگرس"، "البرز"، "کُپه‌داغ" و "ایران مرکزی" تقسیم کرد و توضیح داد: نخستین ناحیه لرزه زمین‌ساختی "زاگرس" است که از شمال غرب به جنوب شرق کشیده شده، ناحیه دوم  "البرز" با روند شرقی-غربی و سومین آن نیز "ایران مرکزی" است که به صورت یک مثلث، یک ضلع آن را "زاگرس" و ضلع شمالی آن را "البرز" احاطه کرده است و ناحیه "کُپه‌داغ" هم در شمال شرق ایران قرار دارد.

مهرجردی، بزرگ‌ترین زلزله ایران را زلزله 7.8 ریشتری سراوان با عمق کانونی حدود 80 کیلومتر در نزدیکی مرز پاکستان عنوان کرد و گفت: این زلزله یک کشته در ایران و 40 کشته در پاکستان به جای گذاشت.