خالی شدن آسمان از شهابها؛ بارش برساوشی امسال پرفروغ نیست!
زهرا وجدانی: هر سال در روزهای گرم مردادماه آسمان شب میزبان یکی از تماشاییترین رویدادهای نجومی است: بارش شهابی برساوشی؛ پدیدهای که دل علاقهمندان به نجوم را در سراسر دنیا میرباید.
بارش شهابی برساوشی یکی از رویدادهای شناختهشده و مهم آسمانی در تقویم علاقهمندان به نجوم است که معمولاً در شبهای مرداد قابل مشاهده میباشد. هر سال در این بازه منجمان حرفهای و آماتور برای رصد شهابهای این بارش به مناطق تاریک سفر میکنند. اما در سال ۱۴۰۴ شرایط رصد این پدیده با اختلال روبهرو خواهد بود؛ چرا که نور شدید ماه در شبهای اوج بارش مشاهده شهابها را بهطور جدی محدود میکند.
در همین راستا با کاظم کوکرم، سخنگوی کمیته آماتوری انجمن نجوم ایران درباره جزئیات علمی و شرایط رصد این پدیده در تابستان ۱۴۰۴ گفتوگو کردیم.
بارش شهابی برساوشی؛ یکی از مهمترین رویدادهای آسمانی سال
بارش شهابی برساوشی یکی از شناختهشدهترین و مهمترین بارشهای شهابی سالانه است که هر سال در بازه ۲۳ تیر ۱۰ شهریور فعال است، این پدیده بهویژه در شبهای ۲۱ تا ۲۳ مرداد به اوج میرسد. منشا این بارش عبور زمین از میان بقایای دنبالهدار "سوئیفت-تاتل" (Swift-Tuttle) است که در مسیر خود به دور خورشید، ذراتی در ابعاد دانههای ریگ در فضا برجای میگذارد. این ذرات با ورود به جو زمین در اثر اصطکاک میسوزند و درخششهایی کوتاهمدت اما زیبا در آسمان شب ایجاد میکنند که به آنها شهاب گفته میشود.
به گفته کوکرم این بارش بهدلیل نرخ بالای ظهور شهابها در شرایط ایدهآل (نرخ ساعتی سرسویی یا ZHR تا ۱۰۰ شهاب در ساعت) و همچنین روشنایی بالای بسیاری از این شهابها یکی از پرطرفدارترین رویدادهای نجومی در میان علاقهمندان در سراسر دنیاست. از طرفی چون در تابستان نیمکره شمالی اتفاق میافتد، امکان رصد آن در هوای مطبوع تابستانی با آسمان صاف آن را به یک رویداد محبوب برای عموم مردم نیز تبدیل کرده است.
تجربههای منجمان ایرانی از رصد بارش برساوشی
کوکرم در پاسخ به اینکه این بارش در سالهای گذشته چه تجربههایی برای منجمان ایرانی به همراه داشته میگوید: منجمان آماتور ایرانی مانند همتایان خود در سایر کشورها بارش شهابی برساوشی را با دقت رصد میکنند و اطلاعات حاصل از مشاهداتشان را به سازمان بینالمللی شهاب (IMO) گزارش میدهند. این دادهها شامل تعداد شهابهای مشاهدهشده در بازههای زمانی خاص، شرایط آسمان، آلودگی نوری محل رصد و وضعیت جوی است.
او ادامه میدهد: با گردآوری دادههای رصدی از نقاط مختلف جهان اخترشناسان قادر به تحلیل توزیع فضایی و زمانی ذرات باقیمانده از دنبالهدار سوئیفت-تاتل هستند. این اطلاعات به پیشبینی دقیقتر رویدادهای شهابی در سالهای آینده کمک میکند. مشارکت رصدگران ایرانی در این روند بینالمللی نشاندهنده نقش فعال و موثر آنان در حوزه علم شهروندی (Citizen Science) است.
بارشی که زیر نور ماه محو میشود
متأسفانه در تابستان ۱۴۰۴ شرایط رصد این پدیده نجومی مطلوب نخواهد بود. کوکرم در این خصوص توضیح میدهد: اوج بارش شهابی برساوشی در شبهای ۲۱ و ۲۲ مرداد رخ میدهد که همزمان شده با شبهای ۱۹ و ۲۰ ماه صفر. در این شبها قرص ماه حدود یک تا دو ساعت پس از غروب خورشید طلوع میکند؛ زمانی که هنوز صورت فلکی برساوش و کانون بارش شهابی در افق ظاهر نشدهاند.
وی تاکید میکند: طلوع زودهنگام ماه و نور شدید آن رصدگران را از مشاهده شهابهای کمنور محروم میکند و حتی دیدن شهابهای پرنور را نیز به چالشی بزرگ بدل میسازد. در واقع ماه امسال مهمان ناخواندهای در آسمان شب است که کیفیت بصری بارش برساوشی را بهشدت تحت تاثیر قرار میدهد.
تأثیر جهانی نور ماه بر رصد شهابها
نور ماه با ایجاد پسزمینهای روشن در آسمان شب مانع دیدهشدن شهابهای ضعیفتر میشود. این مساله نهفقط در ایران بلکه در سراسر جهان صدق میکند. کوکرم توضیح میدهد: در شبهای اوج بارش قرص ماه در نزدیکی استوای آسمان قرار دارد و بنابراین از دید ناظر زمینی در هر دو نیمکره، تقریبا در موقعیت مشابهی دیده میشود. به همین دلیل این نور مزاحم یک چالش جهانی برای رصد بارش شهابی برساوشی در امسال بهحساب میآید.
کانون بارش و نقش آن در رصد شهابها
زمان طلوع صورت فلکی برساوش (Perseus) و ارتفاع آن از افق دیگر عوامل کلیدی در مشاهده تعداد شهابهاست. کوکرم در این باره میگوید: در شبهای اوج کانون بارش ابتدا نزدیک افق شمال شرقی طلوع میکند و بهتدریج در آسمان اوج میگیرد. هرچه کانون بالاتر باشد، احتمال مشاهده شهابها افزایش مییابد. با این حال چون افزایش ارتفاع کانون در نیمه دوم شب همزمان است با بالا آمدن ماه اثر مثبت آن در رصد شهابها تا حد زیادی خنثی میشود.
نرخ ZHR و تفاوت آن با واقعیت رصدی
ZHR (Zenithal Hourly Rate) شاخصی است که نشان میدهد در شرایط ایدهآل آسمان کاملا تاریک، بدون آلودگی نوری و با کانون بارش در نقطه بالای سر چند شهاب در هر ساعت میتوان مشاهده کرد.
کوکرم میگوید: سازمان IMO پیشبینی کرده که در اوج بارش برساوشی ZHR حدود ۱۰۰ شهاب در ساعت باشد. اما این عدد تحت تأثیر عوامل زیادی در محیط رصد قرار میگیرد. نور ماه پوشش ابری، آلودگی نوری، رطوبت، گرد و غبار و ارتفاع کانون از جمله این عوامل هستند؛ بنابراین در شرایط امسال انتظار میرود فقط حدود ۲۵ درصد از این مقدار یعنی حدود ۲۵ شهاب در ساعت قابل مشاهده باشد.
کاهش ۷۵ درصدی قابل مشاهده بر اساس دادههای علمی
در پاسخ به این پرسش که آیا تخمین کاهش ۷۵ درصدی مشاهده شهابها در ایران صحت دارد یا صرفاً یک برآورد داخلی است، کوکرم میگوید: این تخمین مبتنی بر دادههای معتبر و تحلیلهای دقیق سازمان IMO است و فقط به ایران محدود نمیشود. این سازمان برای سال ۲۰۲۵ میلادی (۱۴۰۴ شمسی) کاهش چشمگیر نرخ رصد را در بسیاری از نقاط جهان تایید کرده است.
آیا تلسکوپ و فناوری کمکی خواهند کرد؟
برخلاف بسیاری از پدیدههای آسمانی بارش شهابی پدیدهای است که با چشم غیرمسلح بهتر دیده میشود. کوکرم اظهار میکند: تلسکوپها میدان دید محدودی دارند و برای دنبالکردن شهابهایی که در مسیرهای غیرقابل پیشبینی ظاهر میشوند مناسب نیستند. همچنین مشاهده شهابها با ابزارهایی مانند رادیوتلسکوپها بیشتر کاربرد تحقیقاتی دارد و جذابیت بصری آن برای علاقهمندان عمومی نجوم کمتر است.
توصیه به علاقهمندان: امسال صبور باشید!
با توجه به شرایط نامناسب نور ماه سخنگوی کمیته آماتوری انجمن نجوم ایران توصیه میکند: اگر هدف اصلیتان از سفر به مناطق طبیعی رصد بارش برساوشی است، بهتر است این تجربه را به سال آینده موکول کنید. سال آینده شرایط نوری بهمراتب بهتر است و قرص ماه در زمان اوج بارش در آسمان حضور نخواهد داشت.
با این حال کوکرم یادآور میشود: اگر همچنان علاقهمند به رصد هستید میتوانید در یکی دو ساعت ابتدایی شبهای ۲۱ تا ۲۳ مرداد (پیش از طلوع ماه) شانس خود را برای مشاهده چند شهاب پرنور امتحان کنید. همچنین در شبهای پس از ۲۳ مرداد (تا پایان مردادماه) نیز بارش برساوشی بهصورت ضعیفتر ادامه دارد و همزمان ماه نیز دیرتر طلوع میکند.
وضعیت علاقهمندی عمومی به رویدادهای آسمانی در ایران
با وجود چالشهایی مانند آلودگی نوری، غبار و بحرانهای اجتماعی علاقهمندی عمومی به نجوم در ایران کاهش نیافته است. کوکرم میگوید: در سالهای اخیر بهویژه با توسعه زیرساختهای گردشگری و سفرهای طبیعتگردی نجوم بهصورت گستردهتری در جامعه نفوذ کرده است. امروزه موسسات گردشگری و راهنمایان طبیعت آشنا به آسمان شب، زمینه را برای فعالیتهای آستروتوریزم فراهم کردهاند.
او میافزاید: در صورت ایجاد زیرساختهایی مانند اقامتگاههای مجهز به تلسکوپ، اصلاح روشنایی در مناطق کویری و راهاندازی پارکهای آسمان تاریک گردشگری نجومی در ایران میتواند رونق قابل توجهی یابد و به منبع درآمدی برای جوامع محلی نیز تبدیل شود.
مبارزه با اخبار جعلی در نجوم
کوکرم در پایان گفتوگو با اشاره به شیوع گسترده اطلاعات نادرست در فضای مجازی به مخاطبان توصیه میکند: در مواجهه با اخبار نجومی به منابع معتبر علمی مانند خبرگزاریها و پایگاههای اینترنتی رسمی مراجعه کنید. تشخیص خبر درست از نادرست مهارتی است که هر شهروند باید در دنیای امروز به آن مجهز باشد. صفحات شبکههای اجتماعی ممکن است با انگیزه جذب فالوئر اطلاعات هیجانی اما نادرست منتشر کنند که فقط موجب گمراهی مخاطبان میشود.
با توجه به موقعیت ماه در شبهای اوج بارش برساوشی امسال مشاهده شهابها با محدودیت جدی همراه خواهد بود. نور ماه بهطور مستقیم باعث کاهش شهابهای قابل مشاهده میشود و این موضوع کیفیت رصد را برای بسیاری از علاقهمندان پایین میآورد. با وجود این در بازههای زمانی کوتاه پیش از طلوع ماه یا در روزهای پس از اوج که نور ماه کمتر میشود هنوز امکان مشاهده تعداد محدودی شهاب وجود دارد. توصیه کارشناسان این است که رصدگران در صورت امکان برنامه رصد خود را به سال آینده موکول کنند؛ سالی که شرایط رصدی بهمراتب بهتر و بدون مزاحمت نور ماه خواهد بود. در عین حال افزایش علاقه عمومی به نجوم و توسعه گردشگری نجومی در کشور نشان میدهد که با فراهمکردن زیرساختها میتوان فرهنگ تماشای آسمان شب را گسترش داد و در سالهای آینده استفاده بهتری از این فرصتهای طبیعی برد.
انتهای پیام/
